74 lata temu Niemcy stworzyli w Auschwitz obóz rodzinny dla Żydów

Zdaniem historyka z Muzeum Auschwitz Łukasza Martyniaka, "Familienlager Theresienstadt" liczył 32 baraki drewniane, w których mieszkali więźniowie, oraz sześć sanitarnych. W chwili przybycia pierwszego transportu trwały jeszcze prace budowlane. Część baraków nie została wybudowana, a w niektórych nie zainstalowano prycz. Woda, której w ogóle było niewiele, nie nadawała się do picia.

Jana Adlerova, której wspomnienia zachowały się w archiwum Muzeum Auschwitz, trafiła do obozu rodzinnego w grudniu 1943 r. z córką. "Tutaj w Oświęcimiu dokonałam rozrachunku z życiem, w ogóle nie przychodziło mi do głowy, żebym mogła jeszcze dokądś stamtąd trafić. Pracowałyśmy w tkalni. Robiłyśmy jakieś pasy. Przepłakałam każdą noc. Córkę, która miała 16 lat, trzymałam w ramionach i było mi strasznie żal, że ona też musi iść do gazu; że wszystkie musimy iść do gazu" - wspominała po wojnie. Kobiety zdołały przeżyć, bo Niemcy wywieźli je do Hamburga.

Deportowany z getta w Terezinie John Freund mówił, że po przyjeździe, spoglądając na obozowe budynki z kominami, ciekawiło go, "jakie to są fabryki". "Każdy miał magazyn i bardzo wysoki, szeroki komin. Z komina często wydobywał się ciężki dym. Czy to piekarnie? A może cegielnie? Odpowiedź wstrząsnęła nami i przyprawiła o drżenie. To są komory gazowe, powiedziano nam, gdzie zabija się ludzi z gett i spala w piecach. Jakoś nie chcieliśmy w to uwierzyć (...)" - mówił po wojnie.

W obozie mężczyźni i chłopcy zostali umieszczeni w barakach o numeracji parzystej, a kobiety z dziećmi - nieparzystej. Wszystkim wytatuowano numery, ale rygor nie był tak drakoński jak w pozostałych częściach Auschwitz. Więźniowie nosili cywilne ubrania i nie obcięto im włosów. Mogli też pisać listy i otrzymywać paczki. Dla dzieci urządzono specjalny ogródek zabaw, początkowo otrzymywały one również lepsze wyżywienie. Nie podlegali okresowym selekcjom, po których słabi i chorzy byli mordowani.

Żydzi umieszczeni w obozie rodzinnym początkowo byli wykorzystywani propagandowo przez Niemców, którzy chcieli podtrzymać fikcję, iż deportacje na Wschód nie oznaczają zagłady.

Familienlager Theresienstadt zlikwidowany został w dwóch etapach - w marcu i lipcu 1944 r. W nocy z 8 na 9 marca 1944 r. pod pozorem przeniesienia do obozu pracy w Heydebreck (Kędzierzyn) Niemcy zgładzili w komorach gazowych 3791 osób, w tym dzieci. Po ich śmierci nadeszły do zamieszkałych w różnych krajach rodzin kartki pocztowe, które ofiary musiały napisać na początku marca. Pod pretekstem, iż korespondencja zostanie ocenzurowana w Berlinie, Żydzi musieli je opatrzyć datą 25-27 marca.

Spośród przeznaczonych na zagładę w marcu lekarz SS Josef Mengele polecił wycofać 70 bliźniąt, na których prowadził pseudomedyczne eksperymenty.

Z początkiem lipca 1944 r. Niemcy przeprowadzili selekcję w obozie familijnym. Zadecydowali, że 2 tys. kobiet i 1 tys. mężczyzn zostanie przeniesionych do innych obozów. W Familienlager pozostało ok. 7 tys. osób. Niemcy zgładzili ich nocami z 10 na 11 oraz 11 na 12 lipca. Baraki po obozie familijnym wykorzystywano później m.in. jako magazyny rzeczy zagrabionych Żydom.

Po likwidacji obozu rodzinnego transporty z terezińskiego getta nie ustały. Do Auschwitz na zagładę dotarło ich jeszcze 11. Ostatni przybył 28 października 1944 r. Przeprowadzona wówczas przez esesmanów selekcja była ostatnią na rampie w Birkenau. Ogółem z Terezina do Auschwitz przywieziono ok. 46 tys. Żydów.

Terezin (podczas okupacji - Theresienstadt) jest niewielkim miastem w Republice Czeskiej. Podczas II wojny światowej, po powstaniu Protektoratu Czech i Moraw, tamtejsza twierdza stała się ośrodkiem represji. W części zwanej Małą Twierdzą powstało więzienie praskiego gestapo. W głównej twierdzy w listopadzie 1941 r. utworzono getto - obóz koncentracyjny dla Żydów.

Od powstania getta do jego wyzwolenia 20 kwietnia 1945 r. Niemcy deportowali tam ponad 140 tys. Żydów z terenów Czech, Niemiec, Austrii, Holandii, Danii, Słowacji i Węgier. W wyniku przepełnienia i katastrofalnych warunków sanitarnych w getcie zmarło ponad 33 tys. osób.

Niemcy założyli obóz Auschwitz w 1940 r., aby więzić w nim Polaków. Auschwitz II-Birkenau powstał dwa lata później. Stał się miejscem zagłady Żydów. W kompleksie obozowym funkcjonowała także sieć podobozów. W Auschwitz Niemcy zgładzili co najmniej 1,1 mln ludzi, głównie Żydów, a także Polaków, Romów, jeńców sowieckich i osób innej narodowości.

Marek Szafrański