Niezależne Zrzeszenie Studentów w Krakowie (1980-81) i delegitymizacja systemu

Te postulaty i hasła dzięki zwycięstwu robotniczych strajków z sierpnia 1980 r. podjął  NZS, organizowany w Krakowie podobnie jak i "Solidarność" głownie przez działaczy SKS. Był spełnieniem ich najważniejszego hasła powstania - konkurencyjnej wobec skompromitowanej komunistycznej przybudówki (SZSP) - samorządnej i apolitycznej organizacji, która miała  reprezentować  interesy studentów. Domagano się m.in. przywrócenia autonomii uczelniom wyższym, ograniczenia cenzury, zaprzestania represji za przekonania polityczne, zlikwidowania  możliwości relegowania  studenta przez rektora, a także poprawy warunków życia  studentów, proponując reformę programów  nauczania, odrzucenie ideologicznej kontroli i tzw. przedmiotów politycznych.

Do specyfiki krakowskiego NZS od początku, w dyskusji nad charakterem nowej organizacji należała koncepcja zachowania federacyjnej formuły, wbrew ośrodkowi warszawskiemu, który  forsował strukturę centralistyczną. Choć NZS skupił w swych szeregach w Krakowie jedynie kilka tysięcy najbardziej aktywnych studentów, to podobnie jak w całym kraju dynamizmem i radykalizmem antykomunistycznych haseł inspirował postawę znacznej części społeczności akademickiej. Z jego szeregów wyszły osoby o różnych poglądach politycznych, od Jana Marię Rokity, wtedy  przewodniczącego największej organizacji uczelnianej NZS - na UJ, przez znanego historyka i sowietologa prof. Andrzeja Nowaka, po późniejszego prezesa IPN prof. Janusza Kurtykę. Gdy ten ostatni zginął 10 IV 2010 r. pod Smoleńskim, w tym czasie ministrem obrony narodowej był jeden z najaktywniejszych działaczy NZS na Akademii Medycznej Bogdan Klich.

Krakowski NZS stał się szybko  drugą po "Solidarności" co do wielkości i siły organizacją niezależną od władz w Krakowie. Jej rangę potwierdziło zorganizowanie tu właśnie,  w miejscu symbolicznym dla narodzin w 1977 r. niezależnego ruchu studenckiego, I Zjazdu NZS 3-7 IV 1981 r. zwołanego w Auli WSP, z udziałem  264 delegatów  z 77 uczelni, reprezentujących  ok. 80 tys. członków zrzeszenia, a  także wybór na przewodniczącego Krajowej Komisji Koordynacyjnej studenta  NZS z UJ Jarosława Guzego Przedstawiciel Krakowa Jarosław Zadencki, w polemice z ośrodkiem warszawskim proponował wówczas jako program zrzeszenia koncepcję organizacji politycznej odwołującej się do tradycji niepodległościowej i narodowej, której głównym celem miała być działalność formacyjna zmierzająca do odbudowy  tożsamości narodowej zniszczonej przez komunizm.

Skalę studenckiej aktywności mierzyć można ilością niezależnych pism, z których każde tworzyło rodzaj mikrośrodowiska. Krakowski NZS w latach 1980-1981 drukował 33 tytuły pism, w Krakowie wydawano w tym czasie ok 1/7 wszystkich periodyków sygnowanych przez NZS.

Najgłośniejsze akcje NZS dotyczą jednak obrony więźniów politycznych. Z Krakowa też wyszła inicjatywa powołania studenckiego Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania, gdy  po zakończeniu strajków w lutym 1981 r., nie udało się zrealizować postulatów dotyczących uwolnienia więźniów sumienia.  Gdy w maju 1981 r. NZS przeprowadził  w tej sprawie w całym kraju akcje w maju 1981 r. Krakowski NZS wspólnie z "S" poprowadził marsz protestacyjny, głównymi ulicami Krakowa pod budynek prokuratury, z żądaniem uwolnienia m.in. krakowskiego działacza KPN, Krzysztofa Bzdyla, ale  także więzionego za odmowę służby wojskowej Macieja Maleńczuka. NZS popierał też m.in. założony w Krakowie w marcu 1981 r. Komitet Przeciwko Represjom z Odmowę Służby Wojskowej, działający pod hasłami pacyfistycznymi.

Walcząc o poprawę  warunków socjalnych życia studentów, NZS dążył do złamania monopolu SZSP i innych oficjalnych organizacji, kontrolujących bazę materialną uczelni oraz zainicjował powstanie samorządów uczelnianych. Wspierał też działania na rzecz przygotowania i uchwalenia nowej ustawy o szkolnictwie wyższym, przywracającej samorządność uczelni. Pod tym też hasłem doszło do największej fali strajków studenckich wspartych przez "Solidarność" jesienią 1981 r.

Główną sferą aktywności stały się jednak działania o charakterze "formacyjnym", kierowane zarówno do studentów jako kadry przyszłej "młodej inteligencji" oraz do  młodzieży szkolnej. Służyły temu  szczególne wykłady otwarte,  spotkania, dyskusje, sesje naukowe, m.in.  w ramach tzw. Wolnego Uniwersytetu  podczas strajków jesienią 1981 r. Prowadzono aktywną działalność kulturalną, m.in. w postaci  szeregu  pism  o profilu literackim, teatrów, kabaretów czy  projekcji filmów, tworzono biblioteki publikacji z "drugiego obiegu" i emigracji, klub myśli  politycznej.

Krakowski NZS należał tez do najaktywniejszych środowisk odbudowujących tożsamość narodową, odwołując się do tradycji niepodległościowych, w ramach swoistej niezależnej "polityki historycznej" i działalności symbolicznej. Służyło temu m.in. organizowanie obchodów rocznic narodowych, jak 11 listopada, 3 maja, 150. rocznica powstania listopadowego, czy rocznic buntów robotniczych i studenckich w PRL.

To co jednak najbardziej niepokoiło zarówno władze PRL  jak i samą Moskwę to kontakty zagraniczne, nie tylko z organizacjami studenckimi na Zachodzie, ale szczególnie szerzenie polskiej "dżumy wolności" w krajach bloku sowieckiego, m.in. przez obronę prześladowanych dysydentów czy plany powołania  studenckiej międzynarodówki antykomunistycznej. Aktywny udział mieli w tym krakowscy studenci, a także grupa działaczy krakowskiego SKS,  którzy wyjechali na Zachód, organizując wsparcie dla kolegów z kraju. W okresie stanu wojennego tworzyli oni w Paryżu zaplecze dla niezależnego ruchu studenckiego.

Integracji studentów służyły kolejne fale strajków, począwszy od pierwszych akcji solidarnościowych z protestami służby zdrowia,  na Akademii Medycznej w październiku 1980 r., przez tzw. strajki łódzkie, które doprowadziły  do zarejestrowania NZS, strajk ostrzegawczy i przygotowania do strajku generalnego w marcu 1981 r., w proteście wobec pobicia działaczy "Solidarności" w Bydgoszczy, aż po wielką falę tzw. strajków  radomskich jesienią 1981 r. wywołanych łamaniem zasad wyboru rektora na  Wyższej Szkole Inżynieryjnej  w Radomiu.

We wszystkich tych akcjach NZS blisko współpracował  z "Solidarnością", jednak radykalizm antykomunistycznych haseł studentów, szczególnie podczas strajków jesienią 1981 r. zderzał się z bardziej umiarkowaną postawą wywodzących się z "Solidarności" władz uczelni. M.in. pod tym naciskiem wymuszono zakończenie strajku na UJ w grudniu 1981 r. Zarysowany wówczas spór  antykomunistycznego ruchu  studenckiego z uczelnianymi działaczami "Solidarności" występującymi w porozumieniu z kierownictwem związku szukającym kompromisu z władzami PRL, miał się  odnowić w jeszcze ostrzejszej formie w 1989 r., w obliczu ugody "okrągłego stołu".

Po 13 grudnia 1981 NZS stał się jedną   z pierwszych ofiar stanu wojennego, wielu  jego działaczy zostało internowanych, a zrzeszenie zdelegalizowane w styczniu 1982 r., NZS postrzegany był  przez władze jako organizacja, z której antykomunizmem nie można było sobie poradzić. Nie planowano więc nawet takiej operacji jak  wobec "Solidarności, w postaci koncepcji  utworzenia neo-"Solidarności". Rozwiązany NZS zastąpić miało zmodernizowane SZSP pod nazwą Zrzeszenia Studentów Polskich. Ta sama generacja działaczy NZS z 1980/1981 r. kontynuowała jednak działalność zepchniętego do podziemia zrzeszenia. Wśród największych jego struktur  w Krakowie szczególną rolę odgrywał  Ruch Oporu NZS związany z AGH i Krakowska Komisja Wykonawcza reprezentująca głównie studentów z UJ. Studencką "Konspirę" osłabiły aresztowania, zwłaszcza w 1983 r. i naturalne odejście doświadczonych kadr działaczy z lat 1980-1981. Absolwenci inicjowali  teraz szereg nowych środowisk  jak np. Ruch "Wolność i Pokój". Zachowano jednak ciągłość NZS, który odrodziła nowa generacja studentów 1986-1989 r. reprezentująca w oczach władz groźbę nadciągającego  kolejnego buntu.

Główny powód  strachu "właścicieli PRL" przed masową, niezależną organizacją studencką, tak w latach 70., 1980-1981 jak i 1988-1989, była obawa przed utratą kontroli nad masami młodzieży, postrzeganymi w PRL jako czynnik potencjalnego buntu i destrukcji systemu - wynikało to także ze struktury wiekowej polskiego społeczeństwa. Jeszcze w  1980 r. ponad 40% pracowników gospodarki PRL to  osoby poniżej 30. roku życia.

Dlatego właśnie różne formy aktywności "pierwszego" NZS w latach 1980-1981 wywarły trudny do prze­cenienia wpływ na ten proces  i na uformowanie świadomości ostatnich pokoleń studentów, a wkrótce i młodej inteligencji  w PRL oraz w wolnej już Polsce. Pozwoliło to wielu z nich do reszty odrzucić gorset oficjalnej ideologii, odnaleźć własny język i pojęcia opisujące ich doświadczenia, a szczególnie odbudować więź z żywą spuścizną tradycji politycznej i kulturalnej niepodległej Rzeczpospolitej.

Skutki wyraźnie widać było nawet po 13 grudnia i stłumieniu ruchu "Solidarności" i NZS. Choć po rozwiązaniu NZS w okresie stanu wojennego, przybudówki PZPR jak SZSP, odzyskały swój monopol organizacyjny, pomimo natarczywej agitacji i kuszenia korzyściami materialnymi następowała wówczas zupełna utrata wpływów oficjalnych organizacji w środowisku studenckim: ZSMP i ZMW w 1985 r. skupiały już tylko niecałe 5% studentów, a ZSP poniżej 20%. Także w PZPR socjologiczny przekrój pokazywał przewagę ludzi w wieku średnim i starszych (w 1984 r. zaledwie 7,6% osób w wieku 18-29 lat, w stosunku do 23,55% w 1978 r.), głównie reprezentantów administracji.

Po (kontr-)rewolucji "Solidarności" (i NZS) 1980/1981, choć pozornie stłumionej przez stan wojenny,  załamały się dotychczasowe struktury i metody kontroli ideologicznej oraz politycznej nad uczelniami wyższymi w PRL. Państwo komunistyczne straciło też realny wpływ na młodzież. Mogło oprzeć się już tylko na nagiej przemocy wojskowej i policyjnej, oraz  na "geopolitycznym szantażu" "doktryną Breżniewa". Gdy i ta została zawieszona przez zajęte próbami modernizacji imperium sowieckie, w obliczu spodziewanego kolejnego buntu społecznego, z kluczową rolą  młodego pokolenia, zaczął się wyścig  z czasem i gorączkowe przygotowania do "wielkiej transformacji" systemu komunistycznego.

Henryk Głębocki

Autor jest historykiem, doktorem habilitowanym, pracownikiem Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Instytutu Pamięci Narodowej. Specjalizuje się w XIX i XX-wiecznych dziejach Rosji oraz dziejach Polski w okresie PRL-u, autor m. in.: "Policja tajna przy robocie. Z dziejów państwa policyjnego PRL", Wydawnictwo Arcana, Kraków 2005, "Diabeł Asmodeusz w niebieskich binoklach i kraj przyszłości. Hrabia Adam Gurowski i Rosja", Wydawnictwo Arcana, Kraków 2012.

Zapraszamy do Krakowskiej Loży Historii Współczesnej na spotkanie poświęcone Niezależnemu Zrzeszeniu Studentów. 18 lutego 2015 r. w budynku Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie przy ul. Rajskiej 1. Sala 315, III piętro, godz. 18.