Prof. Andrzej Nowak: Polskie doświadczenie walk o niepodległość jest wyjątkowe

"Śmiem twierdzić, że takiej serii polskich powstań, których najważniejszym hasłem była +niepodległość+, nie można znaleźć w doświadczeniach innych narodów. Można po prostu numerycznie porównać liczbę tych powstań, ich intensywność i trwałość, a także poniesione ofiary" - powiedział prof. Nowak. Oszacował przy tym, że w ciągu XVIII-XIX wieku w samym tylko zaborze rosyjskim za swój udział w walce niepodległościowej poddano represjom ok. miliona osób.

Konferencja naukowa "Magna Res Libertas" (z łac. wolność jest rzeczą wielką) to zorganizowane przez IPN spotkanie naukowców m.in. z Polski, Szwajcarii, Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii w związku ze 100-leciem odzyskania przez Polskę niepodległości. Obok innych historyków występujących w XIII-wiecznym zamku nad Jeziorem Zuryskim, gdzie mieści się słynna polska placówka muzealna, prof. Nowak wygłosił referat pt. "Niepodległość: warstwy doświadczenia i horyzonty oczekiwań w polskiej myśli politycznej XIX wieku".

Badacz związany z Uniwersytetem Jagiellońskim i IPN wymienił całą serię polskich powstań, których celem była nie tylko niepodległość od zewnętrznych wrogich interwencji, ale także utrzymanie, zgodne z polską kulturą polityczną, idei wolności republikańskiej. To począwszy od zrywu niepodległościowego z 1733 r. m.in. konfederacja barska, powstanie kościuszkowskie, powstanie w Wielkopolsce w 1806 r., Powstanie Listopadowe, także późniejsze powstania krakowskie czy lwowskie, Powstanie Styczniowe i powstania XX-wieczne, w tym Powstanie Warszawskie czy wcześniejsze powstanie w getcie w 1943 r. oraz pokojowa rewolucja Solidarności w 1980 r., zduszona przez stan wojenny gen. Wojciecha Jaruzelskiego.

Omawiając polskie doświadczenie walk o niepodległość historyk zaznaczył swój krytyczny stosunek do jednego ze zjawisk we współczesnej historiografii, które polega na tym, że badacze unikają podkreślania wyjątkowości doświadczeń historycznego danego narodu.

W tym kontekście przypomniał m.in. słowa Stefana Żeromskiego z 1887 r., który w późniejszych latach był bibliotekarzem w Muzeum Polskim w Rapperswilu. "Naród żyje, tworzy, pracuje, sięga tam, +gdzie wzrok nie sięga+ - wtedy jedynie, gdy w nim kipi żądza swobody, gdy go nurtuje od piwnic do poddaszy lawa miłości rodzinnej ziemi. W jarzmie się tylko zdycha. Przyprawcie pracy organicznej skrzydła, którymi niech leci do niepodległości - wtedy wam uwierzę. Bez nadziei niepodległości jesteśmy żołnierzami, co nie myślą być generałami" - napisał Żeromski.

Prof. Nowak zwrócił uwagę, że we współczesnych syntezach historii Polski tego rodzaju podejście jest krytykowane. "Najpopularniejszą dzisiaj syntezą historii Polski XIX i XX wieku w obiegu światowym jest synteza Briana Porter-Szucsa wydana dwa lata temu, w której autor - amerykański historyk - stara się udowodnić, że niepodległość nie ma żadnego znaczenia w historii Polski ostatnich 200 lat. Co się liczy? Zacofanie, niedorozwój, awans społeczno-cywilizacyjny, który w ostatnich 200 latach się dokonał i z tej perspektywy dobijanie się o niepodległość jest raczej pewnego rodzaju przeszkodą, opóźnia ten awans cywilizacyjny w Polsce" - relacjonował prof. Nowak.

Przypomniał też pogląd socjologa i kulturoznawcy Jana Sowy, według którego - jak mówił prof. Nowak - dopiero państwa rozbiorcze wprowadziły do Polski modernizację, którą opóźniała walka o niepodległość. "To jest spojrzenie dzisiejszych wielu naukowców (...) świadczące o dążeniu do zakwestionowania wyjątkowego znaczenia walki o niepodległość w XIX-wiecznej historii Polaków" - mówił historyk.

Prof. Nowak ocenił, że takie podejście jest wadliwe. "Współczesna historiografia tworzy mit całkowicie zafałszowujący rzeczywistość historyczną, której doświadczali ludzie żyjący w wieku XIX na ziemiach byłej Rzeczypospolitej" - mówił badacz, dodając też, że wyjątkowy charakter doświadczenia walki o niepodległość, która została państwu polskiemu zabrana, był rozumiany nie tylko w kraju, ale także poza jego granicami.

Profesor przekonywał też, że polskie doświadczenie utraty niepodległości i zaborów pod koniec XVIII w. było niezwykle dojmujące, a nawet szokujące, m.in. ze względu na wielowiekową ciągłość polityczną polskiego państwa - Polacy mieli 27 królów, ale także licznie zwoływane sejmy.

"270 sejmów - żaden inny kraj europejski nie miał tak trwałej tradycji ciągłego sejmowania i sejmikowania, trwającej od XV do końca XVIII wieku" - powiedział historyk, dodając, że tradycja ta dotyczyła szlachty, stanowiącej od 6 do 10 proc. mieszkańców Rzeczypospolitej. Podczas wystąpienia omówił także znaczenie idei wolności republikańskiej dla polskiej kultury politycznej i przedstawił osiągnięcia kulturowe polskich elit, w tym wydawane, np. częściej niż w Rosji, książki.

Podczas konferencji "Magna Res Libertas", która potrwa do piątku, badacze z Polski i innych krajów Europy Zachodniej omawiają m.in. polskie drogi do niepodległości w XIX i XX wieku, znaczenie niepodległego bytu państwowego dla Polaków i Szwajcarów, także ich wzajemne relacje i historie konkretnych losów Polaków w kraju Helwetów.

Poza prof. Nowakiem w czwartek swoje referaty przedstawili m.in. prof. Andre Holenstein ("Mit i rzeczywistość szwajcarskiej wolności"), prof. Włodzimierz Suleja ("Polski gen wolności"), prof. Kazimierz Piotr Zaleski ("Towarzystwo Historyczno-Literackie w Paryżu"). W popołudniowych sesjach zaplanowano wystąpienia takich badaczy jak prof. Maria Delaperriere ("Mickiewiczowski imperatyw wolności"), dr Peter Rassek ("Poprzez dyplomację do niepodległości: polityka pruska Hotelu Lambert w przededniu rewolucji 1848 roku") czy prof. German Ritz "Szwajcaria w listach podróżniczych Pozytywistów - spotkanie polityczne ze Szwajcarią i lekcja polityki dla Polski".

Konferencja "Magna Res Libertas" organizowana jest we współpracy z Muzeum Polskim w Rapperswilu w ramach Centralnego Projektu Badawczego Biura Badań Historycznych IPN Polska emigracja niepodległościowa 1945-1990".

Z Rapperswil Norbert Nowotnik (PAP)