Prof. Kawalec: Dmowski architektem niepodległej Polski

W Przystanku Historia w Warszawie odbyła się promocja albumu Jolanty Mysiakowskiej-Muszyńskiej i Wojciecha Jerzego Muszyńskiego "Architekt wielkiej Polski. Roman Dmowski 1864-1939". Rozmowę z autorami poprowadził prof. Krzysztof Kawalec z Oddziału IPN we Wrocławiu -  znawca biografii i myśli politycznej Romana Dmowskiego. Otwierając dyskusję na temat albumu prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek podkreślił, że "do niepodległości zmierzano różnymi drogami, ale obóz Romana Dmowskiego ma dla jej odzyskania wyjątkowe zasługi".

Album został podzielony na trzy części odnoszące się do życia i działalności politycznej Romana Dmowskiego. Pierwsza - "Niepodległościowy konspirator" - obejmuje lata 1864-1905. Zdaniem prof. Krzysztofa Kawalca jedną z najważniejszych zasług Dmowskiego w tym okresie było działanie na rzecz budowania i rozszerzania zasięgu tożsamości narodowej. Zdaniem dr. Jolanty Mysiakowskiej-Muszyńskiej, współautorki albumu, niedocenianym dowodem skuteczności działań na rzecz budzenia świadomości narodowej jest bardzo wysoka frekwencja w pierwszych wyborach parlamentarnych w styczniu 1919 r. Dr Mysiakowska-Muszyńska dodała również, że odzyskanie niepodległości było już wówczas celem Romana Dmowskiego, ale koncepcja ta ewoluowała w zależności od aktualnych warunków politycznych.

Druga część albumu - "Polityk i dyplomata" - koncentruje się na okresie aktywności politycznej Romana Dmowskiego w rosyjskiej Dumie Państwowej, podczas I wojny światowej i intensywnej działalności dyplomatycznej na rzecz sprawy polskiej na forum konferencji pokojowej w Wersalu. "Jednym z naszych głównych celów było pokazanie stworzonej przez Dmowskiego szkoły myślenia, którego uczył Polaków. Dmowski uważał, że każdy Polak musi dostosować swoje działania do warunków w jakich przyszło mu żyć. Dla Dmowskiego skuteczność wysiłków była ważnym elementem oceny polityki" - podkreślił prof. Wojciech Jerzy Muszyński. Zdaniem współautora albumu dowodem stosowania przez Dmowskiego zasady skuteczności w polityce jest również decyzja o starcie w wyborach do Dumy Państwowej w 1906 r. Krok ten był oceniany przez jego otoczenie polityczne jako bardzo ryzykowny i kontrowersyjny. "Dmowski uznał, że decyzja o kandydowaniu sprawi, że będzie miał większy wpływ na rzeczywistość polityczną. Jego celem było pokazanie, że wśród Polaków istnieje obóz prorosyjski, ale wciąż polski w swoim charakterze i niewyrzekający się swoich aspiracji narodowych" - podkreślił współautor albumu. Jego zdaniem założenia polityczne Dmowskiego wynikały ze stwierdzenia, że Rosja jest najsłabszym z zaborców, a najpotężniejszym zagrożeniem jest germanizacja. Wychodząc z tego założenia Dmowski uznał, że "należy wykorzystać koniunkturę polityczną roku 1905, ale w sposób zupełnie inny, niż zrobił to Józef Piłsudski".

Zdaniem prof. Krzysztofa Kawalca część strategii politycznej Dmowskiego można określić jako "rewolucyjną". Przywódca narodowej demokracji uważał, że szansą na odzyskanie niepodległości jest wybuch wojny angażującej zaborców po różnych stronach frontu. Wojna była więc dla Dmowskiego "rewolucyjnym przełomem w stosunkach międzynarodowych, który zburzy sytuację w której niepodległość Polski jest niemożliwa". Według prof. Kawalca, Dmowski najbardziej bał się, że rozpoczynająca się wojna będzie bardzo krótka i nie będzie możliwe podniesienie sprawy odbudowy państwa polskiego. "Przedłużająca się wojna sprawiała, że rosła rola polityków cywilnych, którzy mogli przełamać impas panujący na frontach" - podkreślił prof. Kawalec. 

Dr Mysiakowska-Muszyńska wspominała kwerendy w archiwach brytyjskiej dyplomacji. Jej zdaniem wyłaniający się z dokumentów obraz zaangażowania Dmowskiego na rzecz sprawy polskiej świadczy, że jego główną zasługą było odebranie Rosji wyłączności na decydowanie o sprawie polskiej. "Dmowski przekonał zachodnich polityków, że w ich interesie jest, aby Polska była krajem niepodległym" - podkreśliła współautorka albumu. Dr Jolanta Mysiakowska-Muszyńska dodała, że we wszystkich działaniach dyplomatycznych Dmowski kierował się zasadą, że polityka międzynarodowa musi być pozbawiona jakichkolwiek sentymentów.

Narracja ostatniej części - "Myśliciel polityczny" - rozpoczyna się w 1920 r. i przybliża dorobek intelektualny Dmowskiego do 1939 r., czyli jego śmierci. Prof. Muszyński przypomniał, że wysiłek twórcy Komitetu Narodowego Polskiego w czasie I wojny światowej był tak wielki, że w 1920 r. powrócił do Polski zupełnie wyczerpany. Jego zdaniem stąd wynikała postawa Dmowskiego, który nie licząc krótkiego sprawowania funkcji ministra spraw zagranicznych, nie działał bezpośrednio na scenie politycznej i skupiał się na rozwijaniu intelektualnego dorobku ruchu narodowego. Drugim elementem przesądzającym o pozycji politycznej Romana Dmowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym był głęboki konflikt z Józefem Piłsudskim.

Każdą z części albumu otwiera tekst monograficzny, którego uzupełnieniem są materiały ikonograficzne i obszerne cytaty zaczerpnięte z pism Romana Dmowskiego oraz osób mu współczesnych - zarówno admiratorów jego idei, jak i politycznych rywali. Album zawiera łącznie ponad 400 zdjęć, rysunków, reprodukcji dokumentów i karykatur z epoki. Jak podkreśliła współautorka albumu, "zachowało się niewiele zdjęć Romana Dmowskiego, a to narzuciło nam konieczność pokazania go w szerszym kontekście realiów w których przyszło mu działać oraz wydarzeń, których był uczestnikiem". Dr Jolanta Mysiakowska-Muszyńska stwierdziła, że uzupełnieniem warstwy ilustracyjnej są liczne cytaty, które miały "przedstawić sposób myślenia Dmowskiego na temat tego, czym jest polskość i jak wyobrażał sobie niepodległą Polskę".

Michał Szukała