Dmijmy w trąby w dniu tym świętym, czyli krótka historia średniowiecznych kolędy w Polsce

Szukając początków polskich tradycji pieśni bożonarodzeniowych, musimy cofnąć się poza  do XV wiek, kiedy mówimy o pierwszych kolędach po polsku. Najstarsze pieśni bożonarodzeniowe polskiego autora pojawiły się już w wieku XIV, ale powstały po łacinie. Ich autorem był Bartłomiej z Jasła (1360-1407), polski duchowny i wykładowca związany z uniwersytetami Krakowie i Pradze, gdzie był profesorem. 

Bartłomiej z Jasła, czyli Bartholomeus de Jassel, uznawany jest za jednego z pierwszych autorów kolęd w Polsce. Był twórcą czterech kolęd napisanych w języku łacińskim, w tym najstarszej znanej kolędy, zatytułowanej "Buccinemus in hac die" (co można przetłumaczyć jako "Dmijmy w trąby w dniu tym świętym" lub "Grajmy w tym dniu"). Pieśń składa się z 14 zwrotek i 8 powtórzeń. Oto pierwsze osiem wersów naszej najstarszej kolędy: 

W Bibliotece Jagiellońskiej zachowane są rękopisy czterech kolęd tego autora: wspomnianej "Buccinemus in hac die", "Ab aeterno praeconceptam", "Mirans stupet en natura" i "Gaude mundi incola". Te utwory stanowią niezwykle cenny zabytek w historii polskiej muzyki sakralnej i są świadectwem początków tradycji kolędowej w Polsce.

Co ciekawe, w roku 2016 Chór Uniwersytetu Jagiellońskiego wykonał kolędę "Buccinemus in hac die" po raz pierwszy w naszych czasach i tym samym średniowieczne brzmienia zagościły na YouTube.

Początek tradycji kolędowania w języku polskim przypada na XV i XVI wiek. Wtedy pojawiły się wzmianki o pierwszych polskich pieśniach wykonywanych okresie Bożego Narodzenia. Wiele z tych utworów było tłumaczeniami łacińskich hymnów, które przybyły do Polski z Zachodu. Polskie kolędy początkowo były pieśniami religijnymi śpiewanymi w czasie liturgii lub nabożeństw. Miały one na celu przekazywanie treści teologicznych w sposób przystępny wiernym, którzy często nie znali łaciny.

Jedną z takich pieśni była "Anioł pasterzom mówił", którą śpiewamy do dzisiaj. Tekst "Anioł pasterzom mówił" przetrwał w niemal niezmienionej wersji do dzisiaj. Ta tradycyjna kolęda jest tłumaczeniem łacińskiego hymnu "Dies est laetitiae" ("Angelus pastoribus"), znanego też jako "Angelus ad pastores ait". Choć jej dokładna data powstania nie jest znana, uważa się, że była wykonywana już w XVI wieku. Siedem zwrotek utworu "Anioł pasterzom mówił" zostało zapisanych w tzw. Kancjonale kórnickim, który datowany jest na lata 1551-1555. Niestety brakuje tam zapisu nutowego. Najwcześniejszy znany zapis muzyki tej pieśni pochodzi z tabulatury organowej z drugiej połowy XVII w.

Jednak "Anioł pasterzom mówił" nie jest najstarszą polską pieśnią bożonarodzeniową...

Najstarsza zachowana polska kolęda nosi tytuł "Zdrow bądź, królu anjelski". Powstała w 1424 roku i jest pierwszym znanym przykładem polskojęzycznej pieśni bożonarodzeniowej. Jej autor, podobnie jak Bartłomiej z Jasła również związany był z Krakowem i tamtejszym uniwersytetem. Tekst tej kolędy zapisano w kazaniu Jana Szczekny - czeskiego zakonnika, spowiednika królowej Jadwigi i profesora Uniwersytetu Krakowskiego. Kazanie to, datowane na XV wiek, stało się jednym z kluczowych źródeł informacji o wczesnych formach kolędowania w Polsce. 

Najprawdopodobniej tekst kolędy "Zdrow bądź, królu anjelski" jest tłumaczeniem utworu czeskiego "Zdráv bud' králi andělský" lub łacińskiego "Ave rex angelorum". Melodia znajduje się w kancjonale z 1586 roku, w klasztorze sióstr benedyktynek w Staniątkach koło Krakowa.

Zapis tego utworu odnalazł w XIX wielu w Petersburgu profesor Aleksander Brückner. Znajdował się w rękopisie z Biblioteki Załuskich, pochodzącym z biblioteki wikariuszy wiślickich. W zależności od redakcji pieśń ma od 14 do 17 wersów.

Korzenie kolędowania sięgają czasów przedchrześcijańskich. W Europie Środkowej pieśni towarzyszyły rytuałom związanym z przesileniem zimowym. Wraz z nadejściem chrześcijaństwa tradycje te zostały zaadaptowane do nowych potrzeb religijnych. Słowo "kolęda", a kiedyś także "kolenda" pochodzi od łacińskiego "calendae", oznaczającego pierwszy dzień miesiąca. Nawiązywało do tradycji obwieszczania nowego miesiąca lub roku przez kapłanów w starożytnym Rzymie.

W późniejszym czasie termin ten został zaadaptowany przez chrześcijaństwo i w kulturze europejskiej przyjął się jako nazwa pieśni śpiewanych podczas świąt Bożego Narodzenia. W Polsce słowo "kolęda" zaczęło być używane w kontekście bożonarodzeniowym w średniowieczu. Na ziemiach słowiańskich "kolęda" oznaczała także zwyczaj odwiedzin domów przez grupy kolędników, którzy śpiewali pieśni i składali życzenia w zamian za drobne datki. Zwyczaj ten przetrwał do dzisiaj i w niektórych regionach naszego kraju wciąż jest kultywowany.