1893 - powstanie ​Ligi Narodowej Romana Dmowskiego

Program polityczny Ligi Narodowej, opracowany  przez  Romana Dmowskiego,  został  ogłoszony w 1893 roku. Z początkiem lat 90. Liga Polska przeszła do półoficjalnej działalności, koncentrując się na pozyskaniu szerokich kręgów społecznych niezależnie od ich orientacji politycznej. Tworzone głównie w zaborze rosyjskim tajne struktury Ligi i organizacje z nią związane zyskiwały coraz większą samodzielność i niezależność od szwajcarskiej Centralizacji.

Znaczącą rolę w procesie usamodzielniania się struktur krajowych odgrywały osobiste ambicje niektórych przywódców, a zwłaszcza wysuwającego się na czołową pozycję Romana Dmowskiego. Głównie z jego inicjatywy w latach 1892 - 93 doszło do istotnej reorganizacji w strukturach i formach działania Ligi. Konieczność zmian tłumaczył Dmowski biernością organizacji, a zwłaszcza jej ogniw kierowniczych. Dotyczyło to przede wszystkim Centralizacji Ligi, która "ze względu na oddalenie swe i rozproszenie - tłumaczył Dmowski - skazana była z konieczności rzeczy na bezczynność". W zaborze rosyjskim, gdzie Liga Polska miała największe wpływy, nie prowadziła żadnych robót bezpośrednio, ale wyłącznie przez podwładne sobie organizacje, które łączyła pod wspólnym  kierownictwem.

Zewnętrzną oznaką dokonanej w 1893 roku reorganizacji była zmiana nazwy z Ligi Polskiej na Ligę Narodową. Stworzono także nową strukturę władz. Kierownictwo Ligi spoczęło w rękach Tajnej Rady, którą tworzyli członkowie Komitetu Centralnego na zabór rosyjski i Komitetu Krajowego na Królestwo, władzę wykonawczą sprawował Komitet Centralny. W 1896 roku Tajna Rada została zniesiona, a jej miejsce zajął corocznie organizowany zjazd "komisarzy" i mężów zaufania.  Wybrany w tym roku Komitet Centralny w składzie: Roman Dmowski, Jan Ludwik Popławski, Zygmunt Balicki, Karol Raczkowski i Teofil Waligórski kierował Ligą do 1906 roku.

Program polityczny Ligi Narodowej, opracowany  przez  Dmowskiego,  został  ogłoszony w 1893 roku w broszurce "Nasz patriotyzm". Dokonał w niej Dmowski gruntownej krytyki dotychczasowych postaw społecznych i politycznych. Przede wszystkim zwrócił się przeciwko ugodowcom, zarzucając im, że szukanie porozumienia z zaborcami jest sprzeczne z interesem narodu i ma na celu ochronę wąsko pojętych interesów klasowych. "Uciekają się oni pod skrzydła opiekuńcze rządu, dążącego świadomie do zagłady naszego narodu, zamiast zgadzać się na wzrost tych sił narodowych, których rozwój jest niepożądany nie tylko dla rządu zaborczego, ale i dla nich samych".

Według Dmowskiego nie ma także racji bytu polityka biernego oporu, ze względu na ograniczone możliwości podejmowanych działań, które nie są nawet w stanie zrekompensować poniesionych przez naród strat. Z drugiej strony wszelkie akcje zmierzające do przygotowania zbrojnego powstania są nieporozumieniem i skazane  są z góry na niepowodzenie, ze względu na przytłaczającą przewagę państw zaborczych. "Kolejne bunty spowodują, że naród będzie się pozbawiał najlepszych sił swoich, pozwalając najcenniejszą krew upuszczać sobie strumieniami. Jedynym skutecznym wyjściem z sytuacji jest skierowanie się na tory polityki rewolucyjnej, która musi być nie tylko oporną, ale i zaczepną. Jako formy działań wymienia  pojedyncze i zbiorowe manifestacje i obchody, różne formy biernego protestu, bezrobocie (strajki), lub choćby odmowa płacenia podatków, tępienie wszelkich zewnętrznych form rusyfikacji, niszczenie materialnych zasobów rządu,  wreszcie kary, wymierzane na gorliwych agentów władzy lub na zdrajców sprawy narodowej". 

Poprzez tego typu działania - zdaniem Dmowskiego - można było osiągnąć doraźny cel, jakim miało być zmuszenie rządu do ustępstw. Ramy programowe działalności Ligi Narodowej, zakreślone przez Dmowskiego, okazały się zbyt ciasne w praktyce, a podejmowane działania pozostawały nieraz w sprzeczności z wytkniętymi celami.

W połowie 1897 roku zmieniono nazwę Liga Narodowa na Ogólnopolskie Stronnictwo Demokratyczne (zwane później Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym) i ogłoszono nowy program, zasadniczo odchodzący od polityki rewolucyjnej, a kładący nacisk na pogłębienie i rozszerzenie życia narodowego.

Liga Narodowa skoncentrowała się głównie na działalności wydawniczej i kolportażu nielegalnych broszuroku W akcji propagandowej niezwykle ważną rolę odegrały główne organy prasowe Ligi "Polak" i "Przegląd Wszechpolski".

Nie rezygnowano z dążeń do niepodległości, ale "środków do tego celu dziś nie można obliczyć, ani warunków, w których to się stanie, konkretnie przedstawić" - konkludował program. Nie ulegało wątpliwości, że niepodległość została odsunięta na plan dalszy i tendencja taka wśród przywódców Stronnictwa z biegiem czasu zaczęła się pogłębiać.

------

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1999