Andrzej Zamoyski: Lider umiarkowanych
Andrzej Zamoyski urodził się w 1800 roku w Wiedniu. W latach 20-tych był współpracownikiem księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego – ministra skarbu Królestwa Kongresowego, który uzdrowił jego finanse i zbudował podstawy nowoczesnej gospodarki. W czasie Powstania Listopadowego Zamoyski pełnił misję dyplomatyczną do Wiednia z ramienia Rządu Narodowego.
Po powstaniu objął ziemskie majątki rodzinne, gdzie uprawiał nowoczesną gospodarkę rolną, a także jako pierwszy w Polsce wprowadził zamiast pańszczyzny oczynszowanie chłopów. Jako ziemianin był organizatorem zjazdów właścicieli ziemskich w Klemensowie, redaktorem "Roczników Gospodarstwa Krajowego" - pisma promującego postęp w rolnictwie, założycielem (w 1858 roku) Towarzystwa Rolniczego i jego prezesem, a także prezesem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.
Jako działacz gospodarczy nawiązywał do dokonań Druckiego-Lubeckiego. M. in. założył Towarzystwo Żeglugi Parowej (transport Wisłą z Warszawy do Gdańska), fabrykę narzędzi rolniczych, fabrykę sprzętu mechanicznego, uruchomił także produkcję statków rzecznych i barek.
Był inicjatorem wielu przedsięwzięć z dziedziny dobroczynności i krzewienia oświaty, fundatorem rzeźby "Sursum corda" na schodach przed kościołem Św. Krzyża w Warszawie. W latach 40-tych dokonał - pod kierunkiem Henryka Marconiego - przebudowy budynków przy ul. Nowy Świat 67 i 69, które odtąd nazywano Pałacem Zamoyskich.
Z tytułu tych wszystkich aktywności, majątku i przynależności do sławnego rodu Andrzej Zamoyski stał się na przełomie lat 50-tych i 60-tych XIX wieku nieformalnym przywódcą polskich ziemian i zarazem obozu politycznego umiarkowanych reformatorów. Obóz ten (zwany potocznie białymi) sytuował się w połowie drogi pomiędzy stanowiskiem radykałów (zwanych potocznie czerwonymi), którzy stawiali na walkę zbrojną o niepodległość, a stanowiskiem ugodowców. Najwybitniejszym przedstawicielem obozu ugody był Aleksander Wielopolski - rywal polityczny Andrzeja Zamoyskiego.
Apogeum politycznej aktywności Andrzeja Zamoyskiego przypada na lata 1861-1862. Trwa już wtedy w Warszawie seria patriotycznych manifestacji, rozpoczętych obchodami 25 lutego, w 30. rocznicę bitwy pod Grochowem (podczas Powstania Listopadowego). Równocześnie trwają obrady zjazdu Towarzystwa Rolniczego, rozważany jest projekt uwłaszczenia za wykupem. Pod wpływem przebiegu wypadków podczas manifestacji na Starym Mieście (interwencji policji i aresztowań) Towarzystwo decyduje się uchwalić adres do cara. 27 lutego następuje kolejna manifestacja, tym razem interweniuje już wojsko, pada pięciu zabitych. W tych okolicznościach uchwalony zostaje, 28 lutego 1861 roku, adres, w którym mowa jest o "długoletnich cierpieniach narodu" i braku legalnego przedstawicielstwa oraz żąda się zaprzestania represji. 8 kwietnia 1861 roku podczas kolejnych zamieszek, wg oficjalnych danych pada 10 zabitych (w rzeczywistości: wielokrotnie więcej). Ta sytuacja grozi otwartym buntem. W tych warunkach w Petersburgu rozważa się, jakie ustępstwa wobec Polaków są możliwe.
W tym kontekście w następnych miesiącach toczy się rywalizacja pomiędzy Zamoyskim a Aleksandrem Wielopolskim - wrogo nastawionym do wszelkich manifestacji niezależności, ale też - jak Zamoyski - postulującym konkretne reformy. Część z nich udaje się Wielopolskiemu wynegocjować w Petersburgu, Wielopolski zdobywa władzę w Królestwie i politycznie dyskontuje uzyskane od cara koncesje. Pozostaje natomiast pytaniem otwartym, czy bez presji ze strony Polaków - przeciwników Wielopolskiego - te ustępstwa doszłyby do skutku.
We wrześniu 1862 roku Wielki Książę Konstanty (brat cara, namiestnik Królestwa Polskiego) chce uzyskać od Zamoyskiego opinię co do warunków, na jakich mogłoby dojść w Królestwie do uspokojenia nastrojów. Ten odpowiada, że osobiście uważa, że rozwiązaniem byłoby przyłączenie do Królestwa "Litwy i Rusi", ale zarazem prosi Konstantego o możliwość zapytania o radę swoich przyjaciół. Gdy na zjeździe ziemiańskim uchwalono adres do Zamoyskiego, popierający jego stanowisko zajęte w rozmowie z Wielkim Księciem, ten ostatni wpadł w gniew, zarzucając hrabiemu nielojalność. Nakazał Zamoyskiemu wyjazd do Petersburga, by tam wytłumaczyć się ze swego zachowania przed carem. Do tej rozmowy dochodzi pod koniec września, a w jej następstwie car każe Zamoyskiemu wyjechać na Zachód - zapewne chcąc w ten sposób pozbawić obóz umiarkowanych reformatorów niekwestionowanego lidera.
Andrzej Zamoyski wyjeżdża najpierw do Paryża, potem Drezna, a w 1868 zamieszkuje w Krakowie, gdzie umiera w roku 1874.
