Oświata, nauka, kultura w Królestwie Kongresowym w latach 1815-1830
Rząd Królestwa Polskiego otaczał szczególną troską szkolnictwo elementarne. Było to zasługą głównie Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, którą kierował przejęty ideami oświeceniowymi minister Stanisław Potocki.
W 1816 roku w Królestwie było 720 szkół elementarnych, w 1821 już 1222; w 1816 roku uczęszczało do nich 23 101, a w 1821 roku już 37 623 uczniów. W 1819 roku Komisja Oświecenia wydała instrukcję dla nauczycieli szkół elementarnych, w której zalecała stosowanie poglądowych metod nauczania oraz kładła duży nacisk na wychowanie młodzieży.
Instrukcją tą władza oświatowa Królestwa Polskiego nawiązywała do tradycji Komisji Edukacji Narodowej oraz Dyrekcji Edukacyjnej z czasów Księstwa Warszawskiego.
Szkolnictwo średnie w Królestwie Polskim reprezentowały szkoły wojewódzkie, wydziałowe i podwydziałowe. Tempo ich rozwoju było znacznie mniejsze niż w przypadku szkół elementarnych. Sieć oświatową uzupełniały szkoły zawodowe a także zakonne (głównie pijarskie) oraz różnego rodzaju prywatne pensje i szkoły żeńskie.
Ważnym wydarzeniem było powołanie do życia w 1816 roku Uniwersytetu Warszawskiego. Mieścił się on w Pałacu Kazimierzowskim. Składał się z pięciu wydziałów: prawa i administracji, filozoficzno - matematycznego, lekarskiego, nauk i sztuk pięknych oraz teologicznego. Największy był wydział prawa i administracji, kształcący głównie urzędników. W roku akademickim 1821/1822 na ogólną liczbę 508 studentów, na prawo uczęszczało aż 261.
Proces rozbudowy szkolnictwa elementarnego został zahamowany wraz z odwołaniem w końcu 1820 roku z funkcji ministra Stanisława Potockiego, który swoją alegoryczną i zjadliwą powieścią "Podróż do Ciemnogrodu" naraził się sferom kościelnym, szczególnie biskupowi Janowi Pawłowi Woroniczowi.
Nowym ministrem został Stanisław Grabowski, zwolennik ograniczenia swobód konstytucyjnych w Królestwie Polskim. W 1821 roku z Komisji Oświecenia wyodrębniono Dyrekcję Wychowania Publicznego i przekazano ją serwilistycznemu wobec caratu Józefowi Kalasantemu Szaniawskiemu.
W 1821 roku namiestnik Zajączek, zgodnie z życzeniem szlachty, zwolnił chłopów z obowiązujących opłat na szkoły elementarne. Z powodu tych poczynań liczba szkół wiejskich spadła z 846 w 1819 roku do 330 w 1827 roku, a liczba uczniów z 21 tys. do 8 tys. Ta prawie 3-krotna obniżka liczby szkół i uczniów spowodowała, że Królestwo Polskie znalazło się w grupie najbardziej zacofanych państw w zakresie oświaty wiejskiej.
Najważniejszym ośrodkiem polskiego szkolnictwa w Królestwie Polskim była Warszawa. Uniwersytet do 1830 roku wydał 1254 dyplomy, w tym 757 prawnikom, 289 lekarzom i farmaceutom, resztę absolwentom filozofii, wydziału nauk i sztuk pięknych oraz teologom.
W stolicy Królestwa istniała także Szkoła Leśnicza, Instytut Agronomiczny, Szkoła Inżynierii Cywilnej Dróg i Mostów, przekształcona w 1830 roku w Instytut Politechniczny, Konserwatorium Muzyczne oraz kilka szkół wojewódzkich i wydziałowych.
Poza granicami Królestwa, na Ziemiach Zabranych, bardzo silnym ośrodkiem polskiego szkolnictwa było Wilno. Istniejący tam uniwersytet stał na wyższym poziomie niż uczelnia warszawska. Szczególnie wysoki poziom naukowy osiągnęły wydziały: medyczny oraz matematyczno - fizyczny, wyposażone w kliniki, laboratoria i gabinety.
Także wydział literacki, z katedrami literatury, językoznawstwa i historii, posiadał duże osiągnięcia naukowe. Do grona najwybitniejszych profesorów uniwersytetu należy zaliczyć: Józefa Franka - założyciela Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie, braci Jana i Jędrzeja Śniadeckich, Stanisława Jundziłła - założyciela ogrodu botanicznego w Wilnie, Gotfryda Ernesta Groddecka i Joachima Lelewela.
Elitarną szkołą, w której kształciła się polska młodzież ziemiańska, było liceum w Krzemieńcu na Wołyniu. Wyższe klasy tego liceum posiadały 3 specjalizacje: filologiczną, matematyczną i prawną. Przy liceum organizowano też kursy lekarskie i mechaniczne.
Po roku 1815 cały wileński okręg naukowy (obejmujący gubernie: wileńską, grodzieńską, mińską, witebską, mohylewską, kijowską, wołyńską i podolską), zarządzany przez kuratora ks. Adama Jerzego Czartoryskiego, podtrzymywał i rozwijał polską oświatę i naukę. Oprócz Uniwersytetu Wileńskiego i Liceum Krzemienieckiego w okręgu tym zlokalizowanych było około 480 szkół różnych stopni, w których nauki pobierało 21 tys. uczniów.
Ważną rolę w rozwoju polskiej nauki odgrywało Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, które Aleksander I wziął nawet pod swoją opiekę, nadając mu nazwę Królewskiego.
Było ono organizacją ogólnonarodową, bowiem na członków przyjmowano nie tylko uczonych z Królestwa Polskiego, ale także z innych zaborów. Prezesem Towarzystwa był Stanisław Staszic, a po jego śmierci (1826 roku) Julian Ursyn Niemcewicz.
W 1828 roku Towarzystwo Przyjaciół Nauk podzielone na dwa wydziały: Umiejętności (tj. nauk przyrodniczych i ścisłych) i Nauki (tj. humanistyki) liczyło 185 członków. Towarzystwo, podobnie jak Uniwersytet Warszawski, gromadziło rękopisy i księgozbiory, które udostępniało badaczom, odbywało regularne zebrania naukowe, ogłaszało ankiety i konkursy dotyczące spraw naukowych, planowało szersze przedsięwzięcia w dziedzinie kultury i nauki, które jednak nie zawsze doczekały się realizacji.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
