Piłka nożna pod zaborami

Pierwsza skórzana piłka do gry w piłkę nożną trafiła do naszego kraju w 1890 r. dzięki Henrykowi Jordanowi, który przywiózł ją z podróży do niemieckiego Brunszwiku. Pierwsze piłkarskie mecze, o szczegółach których jednak niewiele wiadomo, młodzież rozgrywała w krakowskim Parku Jordana na boisku nr VIII, przypominającym kształtem współczesne stadiony (choć o znacznie mniejszych rozmiarach). Tak charakteryzował je sam twórca parku: "Ziemia na nim ubita. Naokół tego boiska biegnie ścieżka, oddzielona od boiska wąskim rąbkiem trawnika. Na obu krańcach tego boiska wbite są w ziemię bramki, potrzebne do gry w piłkę nożną".

13 lipca 1894 r. doszło do rozegrania pierwszego w historii meczu piłkarskiego na ziemiach polskich. Wówczas we Lwowie podczas II Zlotu Sokolego zmierzyły się drużyna lwowian z drużyną z Krakowa, a sędzią spotkania był Zygmunt Wyrobek, wówczas student Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mecz zakończył się ledwie po sześciu minutach, kiedy gola dla gospodarzy strzelił Włodzimierz Chomicki (1878-1953), szesnastoletni uczeń drugiego roku lwowskiego seminarium nauczycielskiego. Obie drużyny występowały w strojach gimnastycznych - w jednakowych białych koszulkach oraz w różnobarwnych spodenkach. W końcu XX w. działacze piłkarscy z Ukrainy wydarzenie to uznali także za początek ligi ukraińskiej, ponieważ ich zdaniem drużyny sokole mecz rozegrały na "ziemiach etnicznie ukraińskich".

Włodzimierz Chomicki grał jeszcze przez kilka lat w drużynach szkolnych, a w późniejszym okresie studiował we Lwowie i w Wiedniu. Następnie pracował jako nauczyciel wychowania fizycznego w XI lwowskim gimnazjum. Rok przed wybuchem II wojny światowej przeszedł na emeryturę. Po 1945 r. został repatriowany na Ziemie Odzyskane i zamieszkał w Chocianowie na Dolnym Śląsku. Jest pochowany na cmentarzu w tej miejscowości, a na jego grobie widnieje napis: "14 lipca 1894 we Lwowie na stadionie Sokoła odbył się pierwszy oficjalny mecz piłki nożnej pomiędzy drużynami Krakowa i Lwowa. Pierwszą bramkę w tym meczu, a zarazem pierwszą w historii polskiej piłki nożnej zdobył WŁODZIMIERZ CHOMICKI".

***

W 1896 r. wykładowca lwowskiego seminarium nauczycielskiego Edmund Cenar opublikował książkę "Gra w piłkę", w której dużo miejsca poświęcił na przedstawienie przepisów gry w futbol. Trzy lata później Eugeniusz Piasecki rozpoczął ćwiczenia gry w piłkę z uczniami IV Gimnazjum we Lwowie oraz z dorosłymi członkami "Sokoła". W 1900 r. "Gazeta Sportowa" Kazimierza Hemerlinga przedrukowała angielskie przepisy "Prawidła do gry w piłkę nożną". W 1903 r. utworzono we Lwowie pierwszy klub z dominującym nurtem piłkarskim - Sława - który później zmienił nazwę na Czarni. Rok później powstała Pogoń. W 1906 r. powstały Cracovia i Wisła; w tym samym roku w Krakowie również rozgrywano w Parku Jordana mecze między klubami lwowskimi a zespołami miejscowymi - uczniami szkół średnich i młodzieżą akademicką.

Wczesną jesienią 1908 r. na krakowskich Błoniach doszło do pierwszego w dziejach meczu między Wisłą a Cracovią. Zakończył się rezultatem remisowym 1:1, a bramki padły w 42. min (Górski dla Wisły) oraz 45. min (Szeligowski dla Cracovii). Dopiero po kilku latach obydwa kluby otrzymały pełnowymiarowe stadiony, w budowie których, co warto podkreślić, uczestniczyli sami zawodnicy - odpowiednio w 1914 i 1912 r. (w tym samym roku powstał stadion Resovii Rzeszów). Wcześniej profesjonalnymi boiskami dysponowały już - jako pierwsze na ziemiach polskich - Pogoń i Czarni. Z klubami zaczęli też współpracować doświadczeni szkoleniowcy z zagranicy, m.in. Czech Karol Vopalecki czy Anglik William Calder (były piłkarz Fulham, klubu założonego w 1879 r.).

W zaborze rosyjskim futbol rozwijał się z mniej więcej dziesięcioletnim opóźnieniem. Pierwsze mecze warszawskie drużyny szkolne rozgrywały w ogrodach Raua, od około 1905 roku na tereny te zaczęły przenikać angielskie przepisy gry. Z czasem (1910-1911) zespoły uczniowskie przekształciły się w kluby: Korona, Merkury, Sparta, Stella, Polonia. Kluby te konfrontowały się między sobą oraz z drużynami z zaboru austriackiego. Łódzki ŁKS (początkowo pod nazwą Łodzianka) powstał w 1908 r., a jego stadion uroczyście otwarto cztery lata później. Klub ten zdominował rozgrywki piłkarskie w mieście, mimo że uczestniczyło w nich aż osiem drużyn. Na 1910 r. datują się początki Widzewa.

W zaborze pruskim możliwości organizacji polskich stowarzyszeń były najtrudniejsze, stąd Polacy zamieszkujący ten obszar występowali w klubach niemieckich. Pierwsze z nich powstały w 1904 r. na Śląsku. W Katowicach utworzono Preussen (później IFC) oraz Dianę. W 1907 r. w Poznaniu powstała podlegająca Niemieckiemu Wschodniemu Związkowi Piłki Nożnej Normania (później Posnania), w roku następnym utworzono w Ostrowie Wielkopolskim Venetię, a w 1909 - Ostrovię. W roku 1912 założono najbardziej znany klub Wielkopolski - Wartę Poznań - który był wyłącznie polski.

***

W ostatnich latach przed wybuchem I wojny światowej galicyjskie kluby sportowe, także piłkarskie, osiągnęły względnie stabilną pozycję, która sprzyjała rozwojowi. Odzwierciedlały go wyniki międzyklubowych konfrontacji z zespołami czeskimi, węgierskimi, niemieckimi i austriackimi. Z rozgrywek międzynarodowych warto wspomnieć o meczach Cracovii z: Kassai AC Koszyce (2:2), Törekves Budapeszt (2:1 i 1:2 na wyjeździe), reprezentacją Austrii (3:6), BEAC Budapeszt (5:0 i 3:2), Hertą Wiedeń (3:3), Rapidem Wiedeń (1:3). Wisła grała m.in. z Silesią Opawa (10:0), HASK Zagrzeb (4:1 i 0:1), Preussen Wrocław (9:0), szkockim Aberdeen (1:9 i 1:8). Mecze z zagranicznymi drużynami rozgrywała również Pogoń Lwów, która m.in. pokonała reprezentację Wiednia 6:1, a także odniosła zwycięstwo nad zespołem Budapesti AC 3:2 i 1:0.

Kluby piłkarskie zjednoczone były w powstałym w 1911 r. z inicjatywy Wisły Związku Polskim Piłki Nożnej, który jednak nie mógł wystawić reprezentacji narodowej. Do Międzynarodowej Federacji Piłki Nożnej (FIFA), tak jak do wielu innych międzynarodowych federacji sportowych, mogły należeć wyłącznie związki państwowe, a nie narodowe. Pierwszym prezesem ZPPN został Stanisław Kopernicki, pełniący również funkcję wiceprezesa Austriackiego Związku Futbolowego. Następnie na czele pierwowzoru powojennego PZPN-u stanął Ludwik Żeleński, a po nim Ludwik Christelbauer. Łącznie ZPPN zrzeszał około 20 drużyn z terytorium Galicji.

Jednym z najbardziej wyróżniających się polskich piłkarzy tego okresu był Antoni Poznański (1892-1921), urodzony pod Odessą. Po przybyciu do Krakowa karierę rozpoczął w Wiśle, a po dwóch latach przeszedł do Cracovii, w barwach której rozegrał 127 spotkań, zdobywając 96 bramek. W 1912 r. był jako pierwszy Polak brany pod uwagę do składu reprezentacji Austrii. Przerwał studia inżynierskie, aby służyć jako lotnik w polskich legionach (front włoski). Walczył w eskadrze kościuszkowskiej. Zmarł na skutek obrażeń po wypadku odniesionym podczas podejścia do lądowania w gęstej mgle.

Podobną renomę zyskał grający we Lwowie współzałożyciel Czarnych i zawodnik tego klubu w latach 1906-1923 Henryk Bilor, a jeszcze przed 1914 r. swoje kariery zaczynali znani szerzej dopiero w II Rzeczypospolitej: Wacław Kuchar, Stanisław Mielech i Józef Kałuża. Wszyscy oni wnieśli ogromne zasługi w rozwój organizacyjno-sportowy piłki nożnej już w niepodległej Polsce.

W latach 1913-1914 staraniem ZPPN przeprowadzono I i II (niedokończone ze względu na wybuch I wojny światowej) mistrzostwa Galicji z udziałem lwowskich klubów Czarni i Pogoni oraz Cracovii i Wisły. W I edycji zwyciężyła Cracovia, która prowadziła także w tabeli II edycji.