Pisarze i publicyści polskiej emigracji po powstaniu styczniowym

Twórcy i pisarze, którzy po 1863 roku znaleźli się poza granicami kraju, żywo interesowali się sprawami polskimi, publikowali swoje prace w czasopismach i wydawnictwach krajowych, ale po przeczekaniu okresu najcięższych represji większość wróciła do kraju, gdzie faktycznie znajdowało się centrum życia kulturalnego.

Twórczość na emigracji rozwijała się w dwóch nurtach. Pierwszy z nich reprezentowali żyjący jeszcze pisarze okresu Wielkiej Emigracji - m.in. najwybitniejszy z nich Cyprian Kamil Norwid, a także poeta Teofil Lenartowicz, autor powieści historycznych Michał Czajkowski. Drugi nurt reprezentowali nowi uchodźcy, wśród których prym wiódł Józef Ignacy Kraszewski.

Józef Ignacy Kraszewski

Pisarz opuścił Warszawę w lutym 1863 roku na rozkaz margrabiego Wielopolskiego, co dodatkowo jeszcze wzmocniło jego autorytet jako ofiary tyrana. Twórczość Kraszewskiego z tego okresu jest różnorodna, zarówno pod względem tematyki, jak i osiągnięć artystycznych. Sporo miejsca zajmują w niej niedawne wydarzenia w kraju. Pisarz podjął próbę oceny przebiegu powstania, wskazania przyczyn jego upadku ("Moskal", "My i oni"). Starał się także upamiętnić niektóre epizody powstańcze ("Dziecię Starego Miasta", "Szpieg").

Jednak największą sławę przyniosły mu powieści historyczne. Już w 1866 roku w Krakowie ukazała się powieść historyczna "Rzym za Nerona". Niezwykle ambitnym przedsięwzięciem pisarza było podjęcie się opracowania dziejów Polski w formie cyklu powieściowego. Realizując ten zamiar napisał 29 utworów w 76 tomach, z których jako pierwsza powstała powieść "Stara baśń" (1876). Odrębną całość Józef Ignacy Kraszewski stanowi cykl z czasów saskich: "Hrabina Cosel" (1874), "Brühl" (1875), "Pod Blachą" (1881), charakteryzujący się dużą dozą realizmu, będącą efektem poszukiwań archiwalnych, jakie Kraszewski  prowadził w archiwach Drezna, dokąd wyemigrował.

Józef Ignacy Kraszewski prowadził także ożywioną działalność polityczną (w okresie wojny francusko - pruskiej próbował nawet zostać szpiegiem francuskim, za co został skazany), a zwłaszcza publicystyczną. Współpracował z kilkoma czasopismami warszawskimi, podjął także próbę założenia  własnej gazety. Nie ulega wątpliwości, że Kraszewski był jednym z najpoważniejszych autorytetów nie tylko dla emigracji, ale także dla działaczy i twórców krajowych.

W 1879 roku zorganizowano w Krakowie obchody jubileuszowe na jego cześć, które przekształciły się w wielką manifestację jedności narodowej.

Zygmunt Miłkowski

Pisarstwo historyczne było także domeną Zygmunta Miłkowskiego (1824 - 1915), występującego pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż. Brał on bezpośredni udział w działaniach powstańczych, chociaż nie wykazał się skutecznością. Mianowany  przez władze powstańcze pułkownikiem, Miłkowski zorganizował oddział powstańczy, który miał poprzez Rumunię dokonać dywersji na tyłach rosyjskich.

Akcja zakończyła się fiaskiem, a jej dowódca udał się na emigrację. Podstawą jego utrzymania stało się pisarstwo, a zwłaszcza publicystyka. Pisywał do wielu czasopism krajowych. Twórczość pisarska Miłkowskiego koncentrowała się na przeszłości Polski ("Dziersław z Rytwian", "Za króla Olbrachta", "Z burzliwej chwili") oraz dziejach południowej Słowiańszczyzny, pozostającej w niewoli tureckiej ("Narzeczona Harambaszy"). Południowej Europie poświęcił także kilka rozpraw z pogranicza etnografii i historii kultury.

Poza działalnością pisarską, aktywnie uczestniczył w życiu politycznym na emigracji, był jednym ze współzałożycieli Ligi Narodowej Polskiej.

Zygmunt Kaczkowski

Spośród twórców emigracyjnych na uwagę zasługuje także postać Zygmunta Kaczkowskiego, pisarza i publicysty o konserwatywnych poglądach. Jako delegat władz powstańczych przebywał najpierw we Lwowie, a później w Wiedniu - do czasu, gdy oskarżono go, że był konfidentem rządu austriackiego. Jego zaprzeczenia nie wpłynęły na zmianę nieprzychylnego stanowiska opinii publicznej. Na emigracji prowadził aktywny tryb życia jako doradca finansowy i agent dyplomatyczny.

W 1883 roku w Paryżu Kaczkowski opublikował rozprawę "Teka Nieczui. Posłanie imć Pana Nieczui do Młodych Polaków i Czerwonych Rusinów, a które też i Wielcy Polacy na czas sobie czytać mogą, dla zbudowania i dla krotochwili", będącą pamfletem przeciwko stańczykom.

Sukces "Ogniem i mieczem" zmobilizował go do podjęcia rywalizacji z Henrykiem Sienkiewiczem. Po ogłoszeniu polemicznego artykułu w "Gazecie Lwowskiej" i "Wędrowcu", w którym zarzucił Sienkiewiczowi nieznajomość źródeł historycznych, przystąpił do pracy nad powieścią historyczną według własnej koncepcji. Niedokończona, ukazała się w 1889 roku we Lwowie pod tytułem "Olbrachtowi rycerze".

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1999