Początki ruchu narodowego
Inicjatywa powołania ruchu, który na nowo postawi postulat walki o niepodległość Polski, należała do emigracyjnych weteranów Powstania Styczniowego, z płk. Zygmuntem Miłkowskim na czele. Miłkowski wydaje w 1887 r. broszurę pod tytułem "Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym". Wokół programowego tekstu wytwarza się środowisko, które w tym samym roku zakłada organizację o nazwie Liga Polska. Idea powołania Skarbu Narodowego polegała na gromadzeniu funduszy na potrzeby owej "obrony czynnej". Zaś "obrona czynna" to tyle, co postawa aktywizmu budująca na różne sposoby potencjał narodowy, który w korzystnych warunkach umożliwi skuteczną walkę o odzyskanie niepodległości Polski. Do tego spectrum postulowanych działań należały zarówno budowanie nowoczesnej "krajowej gospodarki", jak alfebatyzacja, a potem krzewienie oświaty wśród "ludu polskiego", jak również rozwijanie polskiej niepodległościowej myśli politycznej.
Liga Polska zostaje założona na emigracji (w Szwajcarii), ale miała ona prowadzić działalność ("obronę czynną") w kraju i to w trzech zaborach. Za granicą miało się dokonywać to, co wymaga otwartego stawiania postulatu niepodległości Polski, a co ze względów politycznych nie mogło zostać głośno wyrażone pod zaborami (szczególnie rosyjskim i pruskim). Ligę powołali: Miłkowski, Ludwik Michalski, Maksymilian Hertel i Aleksander Hirschberg, do zarządu organizacji - zwanego Centralizacją - weszli trzej pierwsi.
Program Ligi zmierzał otwarcie do niepodległości, ale jej wywalczenie miało nastąpić w momencie odpowiedniej koniunktury międzynarodowej. Na razie deklarowano, że "póki kraj pozostaje pod panowaniem obcym, Centralizacja starać się będzie o wzmocnienie żywiołu polskiego i bronienie go od wpływów obcych i prześladowań rządowych [...], uciekając się na ten cel do sposobów odpowiednich, do użycia siły i grozy [czyli terroru - RG], gdyby tego była potrzeba". Aby owo "wzmocnienie żywiołu polskiego" stało się faktem, Centralizacja zapowiadała m. in. prowadzenie pracy uświadamiającej w odniesieniu do warstw ludowych, a także rozwój "sił narodowych pod względem społecznym i ekonomicznym".
Pokolenie założycieli Ligi wkrótce oddało kierownictwo ruchu w ręce pokolenia młodszego. W nim wybiło się na czoło dwóch działaczy: Jan Popławski i Zygmunt Balicki. Obaj mieli przeszłość konspiracyjną, obaj zetknęli się z Rosją - Popławski jako zesłaniec, Balicki jako student petersburskiego uniwersytetu. Popławski był pod wpływem ideologii "narodniczestwa", czyli radykalnej przebudowy społecznej w oparciu o szerokie warstwy ludowe. Balicki był pod wpływem idei socjalistycznych. Tak więc obaj ci działacze nowego pokolenia mieli orientację silnie lewicową i tak też kładli akcenty programowe Ligii Polskiej. Stawała się ona w ten sposób organizacją nastawioną na szerokie masy, które zamierzano narodowo uświadomić i w ten sposób zachęcić do "obrony czynnej", czyli do pracy na rzecz odbudowy państwa polskiego. Chodziło o to by rozszerzyć pojęcie narodu polskiego: aby obok ziemiaństwa i inteligencji świadomość narodową zyskali robotnicy, a przede wszystkim chłopi. Po uwłaszczeniu było to łatwiejsze, jednak wielka praca uświadomienia narodowego pozostawała ciągle jeszcze do wykonania.
Jednak elitę ruchu stanowili ludzie wykształceni. W 1887 r. Balicki założył konspiracyjna organizację młodzieży akademickiej - Związek Młodzieży Polskiej, zwaną potocznie Zet-em. Organizacja ta działała - od strony organizacyjnej - na wzór masonerii. Była obowiązkową dla studentów ścieżką dojścia do przynależności do Ligi. Stała się też wylęgarnią talentów politycznych - ogromna liczba polityków i działaczy społecznych, którzy wyróżnili się w późniejszych dekadach i już w wolnej Polsce, miała w swojej biografii przynależność do Zet-u (np. Stanisław Wojciechowski - późniejszy Prezydent RP).
Chociaż Liga Polska jest protoplastą Ligi Narodowej, założonej w 1893 r. i stanowi pierwsze ogniwo w tradycji polskiej narodowej demokracji (endecji), to w tym pierwszym okresie nie ma w niej akcentów nacjonalistycznych, a tym bardziej antysemickich. Stąd w szeregach Ligi Polskiej obecność ludzi, którzy później będą wybijać się w partiach i ruchach politycznych lub społecznych, innych zgoła niż endecja orientacji (np. Bolesław Limanowski - później wieloletni czołowy działacz Polskiej Partii Socjalistycznej).
Roman Graczyk
