Polonia wobec polityki zaborców w czasie I wojny światowej
Spory toczone w kraju odbijały się echem w środowiskach polonijnych. Największe znaczenie miała Polonia amerykańska ze względu na wsparcie finansowe, jakiego udzielała organizacjom politycznym i ludności cywilnej.
Na gruncie amerykańskim ścierały się dwie koncepcje: proaliancka i antyrosyjska. Stronnictwo antyrosyjskie skupiało się w Komitecie Obrony Narodowej (KON), utrzymującym kontakty zarówno z Piłsudskim, jak i Narodowy Komitet Niepodległościowy.
Przybyli do Ameryki wysłannicy NKN nie byli jednak w stanie rozwinąć szerszej akcji propagandowej. Toteż po zaangażowaniu się Stanów Zjednoczonych w wojnę i wzroście antyniemieckich nastrojów wśród ludności działalność KON osłabła.
Znacznie szersze poparcie zyskała orientacja proaliancka, skupiająca się w Związku Narodowym i Zjednoczeniu Rzymsko-Katolickim, które wyłoniły w październiku 1914 r. Centralny Komitet Polski. Popularność tego kierunku wzrosła głównie dzięki akcji propagandowej, jaką rozwinął Ignacy Paderewski, przybyły do Stanów Zjednoczonych wiosną 1915 r.
Początkowo koncentrowano się wyłącznie na organizowaniu pomocy ofiarom wojny; od 1916 r., kiedy powołano Komitet Polityczny, zaangażowanie w toczące się wydarzenia znacznie wzrosło. Innego rodzaju działalność prowadziła emigracja w Szwajcarii, koncentrując się głównie na działalności propagandowej i dostarczaniu informacji politykom i publicystom na Zachodzie.
Początkowo emigranci skupiali się w Komitecie Pomocy, którym kierowali Henryk Sienkiewicz i Ignacy Paderewski oraz w Wydawnictwie Polskich Encyklopedii. W 1915 r. założono także Centralną Agencję Polską w Lozannie, współpracującą z prasą zachodnią. Agencja bardzo szybko straciła swój apolityczny charakter i stanęła po stronie państw koalicyjnych (a więc i Rosji). Stało się to powodem do secesji kilku jej członków z Janem Kucharzewskim, którzy jednoznacznie opowiadali się za rozwiązaniem niepodległościowym.
Wkrótce w Szwajcarii zaczęły powstawać inne organizacje o charakterze politycznym. Silną pozycję miał tu Narodowy Komitet Niepodległościowy, posiadający w Bernie własne biuro. Jednak daleko większe wpływy zdołała sobie wypracować Narodowa Demokracja. W listopadzie 1915 r. powstało w Lozannie Koło Polityczne współpracujące z Komitetem Narodowym Polskim.
Francja stała się siedzibą pierwszej polskiej władzy oficjalnie uznawanej przez państwa koalicyjne i trzecim ośrodkiem, gdzie tworzono polską armię. Już na początku wojny stworzono tu dwie kompanie ochotników, tzw. Bajończyków, które wcielone do Legii Cudzoziemskiej zostały niemal doszczętnie wybite pod Arras.
W 1917 r. po upadku caratu, rząd francuski postanowił zapewnić sobie wpływ na rozstrzygnięcie sprawy polskiej i zdecydował o powołaniu autonomicznej armii polskiej. Werbowano do niej żołnierzy z armii zachodnich, spośród jeńców wojennych, jak również ochotników z Ameryki. Początkowo dowództwo spoczywało w rękach francuskich, później zwierzchnictwo nad armią przejął KNP, a dowództwo objął gen. J. Haller.
------
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1999
