Próba zjednoczenia ruchów socjalistycznych w Paryżu. Początki PPS
W latach 90. XIX wieku rozpoczęto próby zjednoczenia rozproszonych partii socjalistycznych w różnych zaborach. Wcześniejsze próby stworzenia organizacji ponad zaborami nie udawały się z powodu represji i prześladowań.
Działając w tym kierunku udało się zorganizować w Paryżu w dniach 17 - 13 listopada 1892 roku zjazd przedstawicieli Proletariatu, Zjednoczenia Edwarda Abramowskiego, Związku Robotników Polskich i paryskiej Gminy Narodowo-Socjalistycznej Stanisława Barańskiego, w sumie 18 działaczy.
W trakcie rozmów doszło do zjednoczenia organizacji zakordonowych w Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, w zarządzie którego znaleźli się Edward Abramowski, Bolesław A. Jędrzejowski, Feliks Perl i Stanisław Wojciechowski. Powstała organizacja miała jedynie współdziałać z ruchem krajowym, bez jakichkolwiek aspiracji przywódczych. Owocem zjazdu była także deklaracja określająca cel działania Związku, którym była niepodległa Rzeczpospolita demokratyczna z powszechnym prawem wyborczym, z podstawowymi prawami i swobodami obywatelskimi, jako dobrowolna federacja równoprawnych narodowości. Sytuacja międzynarodowa nie sprzyjała jednak Polakom.
Francuzi, którzy akurat zawarli porozumienie z Rosją, pod naciskiem ambasady rosyjskiej aresztowali uczestników zjazdu, a następnie wydalili ich z kraju. Z wyjątkiem Abramowskiego, wszyscy przywódcy udali się do Londynu, który na kilka następnych lat stał się zagraniczną "centralą" ruchu.
Postanowienia zjazdu paryskiego należało wdrożyć w życie na terenie kraju. Misję tę powierzono Stanisławowi Mendelsonowi, który na początku 1893 roku przybył do Warszawy, gdzie rozpoczął akcję scalania luźnych grup socjalistycznych. Agitację na rzecz zjednoczenia ruchu prowadził także w Wilnie, Petersburgu i Rydze. Wszędzie spotykał się z wątpliwościami i obawami, które udało mu się jednak przełamać i w efekcie doprowadzić do porozumienia pomiędzy "Proletariatem" i "Związkiem Robotników Polskich", do którego przystąpili także socjaliści o narodowej orientacji, skupieni wokół redakcji "Głosu". Porozumienie to dało początek Polskiej Partii Socjalistycznej, do której akces zgłosili także socjaliści wileńscy kierowani przez Józefa Piłsudskiego (jako "sekcja litewska" partii).
Na przełomie czerwca i lipca 1893 roku w okolicach Wilna odbył się pierwszy zjazd PPS, z udziałem przedstawicieli z Warszawy, Wilna i Petersburga, na którym dyskutowano kwestie programowe i organizacyjne. W październiku tego roku wybrano "Komitet Robotniczy", który tworzyli Piłsudski i Wojciechowski. Na drugim zjeździe partii, w lutym 1894 roku w Warszawie, powołano Centralny Komitet Robotniczy (CKR) w składzie: Piłsudski, Jan Stróżecki, Juliusz Grabowski i Paulin Klimkowicz oraz w charakterze zastępców: Wacław Naake-Nakęski i Kazimierz Pietkiewicz.
Pierwsze miesiące działalności PPS były niezwykle trudne. Brak było jednomyślności wśród samych członków CKR, a na zewnątrz program niepodległościowy budził wiele wątpliwości, zwłaszcza w środowiskach robotniczych, które posądzały "inteligencję" o zdradę interesów. Jedyne wyjście z sytuacji to "wyciszenie" akcentów niepodległościowych i podkreślanie klasowego charakteru partii. Wywołało to z kolei sprzeciwy zwolenników działań niepodległościowych, ale niebawem, wobec konsolidowania się ruchu endeckiego, konieczny był nawrót do pierwotnych założeń.
------
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1999
