​Rolnictwo w Królestwie Polskim po powstaniu listopadowym

Zwiększył się znacznie areał gruntów ornych (z 34% powierzchni kraju w 1820 roku do 50% w 1865 roku). Na pola uprawne zamieniano meliorowane nieużytki i wycinane lasy. Rosła produkcja rolna, zwłaszcza ziemniaków i zbóż. Wzrastała także wydajność ziemi, na co duży wpływ miało lepsze nawożenie i nowocześniejsze narzędzia.

Zwiększyła się też hodowla, szczególnie koni, które w gospodarstwie były sprawniejsze od wołów. Na folwarkach dużą uwagę przywiązywano do hodowli rasowych owiec cienkowełnistych i bydła, zaś w gospodarstwach chłopskich rozwijała się hodowla świń. Ponieważ hodowla owiec i bydła wymagała dużych pastwisk i pól pod uprawę pasz, właściciele ziemscy rozszerzali często obszar folwarków kosztem ziemi chłopskiej.

Gospodarze wywłaszczeni z gruntów zamieniali się w komorników, uzależnionych jeszcze bardziej od dworu, gdyż szukających tam pracy najemnej. Bezrolni pracowali także u bogatych chłopów. Do 1846 roku chłopski stan posiadania skurczył się o  blisko  milion  mórg - w stosunku do roku 1807. W tymże 1846 roku wydany został ukaz carski wprowadzający ograniczenia w  usuwaniu  chłopów z gospodarstw większych niż 3-morgowe.

Między rokiem 1846 a 1859 likwidacji uległo 54% małych gospodarstw, posiadających mniej niż 3 morgi. Rugi spowodowały, że przed wybuchem powstania styczniowego w użytkowaniu chłopów było tylko 43% ziemi, a bezrolni stanowili około 40% mieszkańców wsi.

W reformowaniu wsi w Królestwie Polskim po powstaniu listopadowym uczestniczył rząd. Dotyczyło to głównie oczynszowania chłopów. Rząd carski  nawiązywał tutaj do dawnych projektów ministra Lubeckiego "urządzania" dóbr narodowych. Oczynszowanie obejmowało także te majątki, które po upadku powstania otrzymało kilkudziesięciu generałów i dygnitarzy rosyjskich. Akcja oczynszowania przebiegała jednak  powoli.

Za przykładem rządu także właściciele dużych majątków przenosili chłopów na czynsz. W największym majątku Królestwa,  w ordynacji  zamojskiej, obejmującej w zwartym obszarze 100 folwarków i wiele setek wsi, zaprowadzono tzw. okup pańszczyźniany, polegający na kwartalnych wpłatach ekwiwalentu pieniężnego za należną pańszczyznę.

Hrabia Andrzej Zamoyski był rzecznikiem postępowej gospodarki rolnej i w swojej rezydencji w Klemensowie organizował co roku zjazdy ziemian, którzy naradzali się nad sprawami rolnymi Królestwa. Podobną jak Zamoyski reformę przeprowadził w swoich dobrach w Kieleckiem margrabia Aleksander Wielopolski. Dobra te składały się z dwóch miast i 21 wsi z 30 folwarkami.

Pod względem rozwoju gospodarki i struktury wsi można umownie wyróżnić w Królestwie Polskim 4 regiony: zachodni, wschodni, południowy i północny. Najszybciej i najlepiej rozwijał się region zachodni (gubernia warszawska na lewym brzegu Wisły), gdzie odsetek gruntów uprawnych i kultura rolna były bardzo wysokie, a duża liczba chłopów została przeniesiona na czynsz.

Region południowy (gubernia radomska) był przeludniony i biedny. Także biedny był region wschodni (gubernia lubelska i prawobrzeżna część guberni warszawskiej) o niskim poziomie kultury rolnej (z wyjątkiem Zamojszczyzny). W rejonie północnym (gubernia płocka i augustowska) wystąpiło najsilniejsze rozwarstwienie wsi w wyniku najdalej posuniętych rugów.

Rugi chłopskie oraz duża eksploatacja chłopów pańszczyźnianych przyczyniły się do wzrostu napięcia na wsi. W okresie Królestwa Kongresowego (1815 - 1830) opór chłopski ujawnił się głównie w dobrach narodowych, natomiast po powstaniu listopadowym rozwijał się też w majątkach prywatnych. W wielu rejonach Królestwa chłopi buntowali się przeciw dziedzicom, odmawiali płacenia czynszów i odrabiania pańszczyzny, pisali skargi do władz centralnych w Warszawie.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000