Ruch ludowy w Galicji pod koniec XIX wieku
Pod koniec lat 80. XIX w. rozpoczął się nowy etap w galicyjskim ruchu ludowym. Przede wszystkim wzmogła się agitacja, mająca na celu ponowne wprowadzenie chłopów do sejmu i parlamentu.
Prowadzona na łamach "Przyjaciela Ludu" propaganda wyborcza grupy Bolesława Wysłoucha głosiła m.in. hasło "Chłopi - wybierajcie chłopa" - co docierało do szerszych rzesz chłopskich. Grupa Wysłoucha głosiła program wyznaczający samodzielną rolę polityczną chłopów galicyjskich i ich pełną emancypację spod wpływów konserwatystów i ziemiaństwa.
Do łagodzenia antagonizmów między dworem a wsią zmierzała działalność księdza Stanisława Stojałowskiego, wydającego "Wieńca" i "Pszczółkę". Negatywny stosunek do obu nurtów prezentowała władza rządowa z namiestnikiem Badenim na czele. W 1889 roku prowadzący agitację wyborczą wśród chłopstwa Stojałowski został uwięziony na wyraźne polecenie Badeniego. W więzieniu zapoznał się z programem demokratycznym i zasadami socjalizmu, co doprowadziło do dalszej radykalizacji jego poglądów społecznych i politycznych.
W tym samym czasie pojawił się jeszcze inny znaczący działacz galicyjskiego ruchu chłopskiego - Jan Stapiński. Przejął on po Wysłouchu typowo chłopskie pisemko - dwutygodnik "Przyjaciel Ludu". Wkrótce pod jego redakcją czasopismo stało się ważnym ośrodkiem organizacyjnym ruchu chłopskiego.
Pierwsza chłopska partia polityczna - Związek Stronnictwa Chłopskiego - powstała w 1893 roku w Nowym Sączu. Była kierowana przez posłów chłopskich Stanisława i Jana Potoczków. Związek stanowił organizację bogatego, konserwatywnego chłopstwa, działającego na niewielkim obszarze Sądecczyzny. Początkowo do Związku przystąpił Stojałowski, niedługo jednak został z niego usunięty z inspiracji hierarchii kościelnej, która miała coraz większy wpływ na to stowarzyszenie.
W tym samym okresie wyraźnie aktywizuje się grupa demokratycznej inteligencji skupiona wokół Wysłoucha. Z jej inicjatywy w maju 1894 roku zostało założone Polskie Towarzystwo Demokratyczne. Przewodniczącym Towarzystwa został wybrany Karol Lewakowski, który należał do wybitnych członków rozwiązanej już wówczas Ligi Polskiej. W skład zarządu PTD weszli m.in. Bolesław Wysłouch, Henryk Rewakowicz (ówczesny redaktor naczelny demokratycznego dziennika "Kurier Lwowski") oraz Jan Stapiński. Towarzystwo to działało jednakże zbyt krótko i mało owocnie.
Natomiast aktywność ruchu ludowego uzewnętrzniała się głównie na publicznych wiecach, na których omawiano sprawy polityczne i gospodarcze. M.in. na wezwanie "Przyjaciela Ludu" 25 sierpnia 1894 roku przybyło na Powszechną Wystawę Krajową do Lwowa ok. 3 tysiące chłopów. Podczas potężnego wiecu ludowego przemawiali m.in. Bolesław Wysłouch, Jakub Bojko i Jan Stapiński. Uchwalono na nim rezolucję żądającą wprowadzenia powszechnego i bezpośredniego głosowania w wyborach do ciał ustawodawczych. Na wiecu tym wyłoniono Ludowy Komitet Wyborczy, którego zadaniem miało być przygotowanie chłopskiego stronnictwa, mającego kierować walką o polityczne i ekonomiczne równouprawnienie wsi galicyjskiej.
W rok później, 28 lipca 1895 roku, zwołano do Rzeszowa zjazd, w czasie którego powołano do życia Stronnictwo Ludowe. Prezesem wybrany został Karol Lewakowski; wiceprezesami - Jakub Bojko i Henryk Rewakowicz; na sekretarza zaś niebawem powołano Jana Stapińskiego, będącego faktycznym przywódcą tego ruchu.
Ogłoszony przez Komitet Wyborczy Stronnictwa Ludowego program mówił m.in. o nędzy i zacofaniu kraju, o upośledzeniu Galicji przez rząd centralny, zaniedbaniu ziem i ludu galicyjskiego przez władze autonomiczne kraju. Program domagał się ścisłego przestrzegania przez władze zwierzchnie wolności prasy, stowarzyszeń i zgromadzeń, a przede wszystkim wprowadzenia zmiany w istniejącej ordynacji wyborczej do Sejmu, wprowadzenia głosowania powszechnego, bezpośredniego i tajnego.
W zakresie postulatów ekonomicznych domagano się m.in. równomiernego rozłożenia ciężarów podatkowych, przeprowadzenia reformy ustawy drogowej i łowieckiej zgodnie z interesami wsi, zorganizowania kredytu dla drobnego rolnika i tępienie lichwy.
Efekty przyszły szybko. Już w wyborach sejmowych 25 września 1895 roku mandaty uzyskało 9 kandydatów ludowych (7 chłopów i 2 inteligentów) oraz 3 chłopów - kandydatów konserwatywnych, co było niewątpliwym sukcesem w stosunku do dotychczasowych osiągnięć parlamentarnych chłopstwa galicyjskiego.
------
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1999
