Stosunki społeczne po uwłaszczeniu ziem polskich po powstaniu styczniowym
Uwłaszczenie na ziemiach polskich zapoczątkowało proces tworzenia się kapitalistycznych form produkcji w rolnictwie. Gospodarstwa folwarczne pozbawione zostały darmowej siły roboczej, jak również czynszów płynących z tytułu wynajmu posiadanej ziemi.
Broniąc się przed upadkiem folwarki zmuszone zostały do przejścia na nowe sposoby produkcji, oparte na kapitalistycznej kalkulacji. Do nowej rzeczywistości musiały się przystosować także gospodarstwa chłopskie. Jednak odmienne sposoby przeprowadzenia reform uwłaszczeniowych, jak i specyfika gospodarcza poszczególnych dzielnic kraju, były przyczyną dużych różnic, jakie wystąpiły w dalszym ich rozwoju.
Wspólną cechą powstałego ustroju rolnego była przewaga wielkiej własności ziemskiej nad małorolnymi gospodarstwami i istnienie grupy bezrolnych chłopów, którym uwłaszczenie nie przyniosło żadnych korzyści.
Procesy uwłaszczeniowe w zaborze pruskim i austriackim rozpoczęły się już wcześniej, w Królestwie Polskim oficjalnie 2 marca 1864 roku Zasady zostały ujęte w czterech ukazach, zgodnie z którymi wszyscy chłopi, w tym również małorolni, mieli otrzymać użytkowaną przez siebie ziemię.
Z uwłaszczenia wyłączono osady karczemne, młynarskie oraz przydzielone służbie folwarcznej i leśnej. Podatek gruntowy, który mieli w zamian uiścić chłopi, nie miał przekraczać 2/3 dotychczasowego czynszu.
Specjalne komisje likwidacyjne miały obliczyć i wypłacić dziedzicom stosowne odszkodowanie - różne w zależności od regionu - znacznie mniej korzystne niż np. odszkodowanie w zaborze pruskim.
Najkorzystniejsza sytuacja zaistniała w zaborze pruskim, gdzie wprowadzane na przestrzeni kilkudziesięciu lat ustawy "regulacyjne" stworzyły dogodne warunki dla rozwoju kapitalistycznych form produkcji. Niemal do końca lat 80. postępował tu proces powiększania majątków folwarcznych, które z reguły zajmowały najdogodniejsze obszary i najlepsze jakościowo ziemie.
Stosunki własnościowe na wsi zadecydowały o przetrwaniu pozostałości - po części - feudalnych stosunków pomiędzy dworem a ludnością wiejską (część wynagrodzenia w postaci naturaliów, robotnikom rolnym często też tytułem zapłaty wydzielano działki z majątku dworskiego). Dwór, który dla wsi stanowił niejednokrotnie źródło kapitału, często spłatę długów zamieniał na odrobek.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
