Umiarkowani demokraci i inne organizacje skupiające Polaków na emigracji
Po rozwiązaniu Komitetu Narodowego Polskiego przez władze francuskie Joachim Lelewel wraz z grupą współpracowników założył 28 grudnia 1832 roku nową tajną organizację o romantycznej nazwie "Zemsta Ludu".
Głównym jej celem było wznowienie walki zbrojnej w kraju. Niestety, nie powiodła się wyprawa partyzancka do Królestwa Polskiego, którą w marcu 1833 roku poprowadził członek "Zemsty Ludu", płk Józef Zaliwski.
W tym samym 1833 roku nie powiodła się także inna polska wyprawa. Zorganizowali ją karbonariusze, pragnący wspomóc niemieckie powstanie we Frankfurcie nad Menem. Na czele tzw. Hufca Świętego liczącego 500 emigrantów, głównie z zakładu w Besançon, stanął płk Ludwik Oborski.
Zaburzenia we Frankfurcie zostały bardzo szybko stłumione, a Polacy zdołali dotrzeć tylko do Szwajcarii. Tutaj zetknęli się z emigrantami włoskimi, którzy zdecydowanie przeciwstawiali się absolutystycznym rządom Świętego Przymierza i przygotowywali się do podjęcia walki zbrojnej w celu zjednoczenia całej Italii.
Wiosną 1834 roku polscy wychodźcy, pod wpływem przywódcy emigrantów włoskich, Giuseppe Mazziniego, założyli w Bernie półtajną organizację o nazwie Młoda Polska. Organizacja ta, głosząca republikańskie i demokratyczne zasady, weszła w skład Młodej Europy, stanowiącej zrzeszenie narodowych związków. Pod koniec 1834 roku niewielką grupę młodopolaków powiększył Joachim Lelewel mieszkający od września 1833 roku w Belgii. 23 lutego 1835 roku założył on wraz z Walentym Zwierkowskim i Wincentym Tyszkiewiczem Związek Dzieci Ludu Polskiego, który w Młodej Polsce spełniał rolę tajnego komitetu do kierowania pracami krajowymi.
Młoda Polska była organizacją kadrową: w 1835 roku, czyli w okresie największego rozkwitu, liczyła tylko 142 członków, zamieszkałych w Szwajcarii, Francji, Belgii i Anglii. Od grudnia 1835 roku Młodą Polską kierował siedmioosobowy Komitet Stały. Największą aktywność organizacja wykazywała w kontaktach z krajem, głównie dzięki emisariuszom, m.in. Szymonowi Konarskiemu i Tadeuszowi Żabickiemu.
W piątą rocznicę bitwy grochowskiej 25 lutego 1836 roku grupa 36 emigrantów z gen. Józefem Dwernickim na czele założyła jawną organizację zwaną Konfederacją Narodu Polskiego. Konfederacja głosiła program odbudowy państwa polskiego w granicach przedrozbiorowych oraz postulat uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania. Organizacja pragnęła pełnić na emigracji rolę naczelnego organu walczącej o niepodległość Polski. Spotkało się to z wrogą reakcją ambasadorów Rosji, Austrii i Prus w Paryżu, którzy w kwietniu 1836 roku wymogli na władzach francuskich decyzję o wysiedleniu wszystkich sygnatariuszy Aktu Założenia organizacji.
Represje władz francuskich zwiększyły tylko popularność Konfederacji, do której wstąpiło wielu członków Młodej Polski, zachęconych do tego specjalną odezwą z 3 maja 1836 roku W połowie sierpnia 1836 roku organizacja liczyła około 780 osób.
Jedną z większych organizacji emigracyjnych było Zjednoczenie Emigracji Polskiej, działające w latach 1837 - 1846. Do organizacji tej należeli głównie umiarkowani demokraci spod znaku Lelewela, ale zdarzali się też członkowie o poglądach monarchistycznych oraz secesjoniści z innych jeszcze obozów politycznych. Powodowało to słabość ideową i zamęt wewnętrzny w organizacji.
Wybory do Komitetu Zjednoczenia, pełne intryg i sporów personalnych, ciągnęły się przez kilka lat. Dopiero 31 lipca 1843 roku ukonstytuował się ostatecznie 3-osobowy Komitet w składzie: Joachim Lelewel - prezes, oraz Walenty Zwierkowski i Antoni Odynecki (Odyniecki) - członkowie. W ciągu 10 lat działalności w szeregach Zjednoczenia Emigracji Polskiej znalazło się kilka tysięcy członków. Mimo swej liczebności organizacja nie odegrała większego znaczenia z powodu bierności członków i braku wyrazistego, jednorodnego programu.
Grupa młodych radykałów - złożona z Jana Nepomucena Janowskiego, hrabiego Adama Gurowskiego, Tadeusza Krępowieckiego, byłego księdza Aleksandra Pułaskiego i Ignacego Romualda Płużańskiego - nie zgadzając się z umiarkowaną linią polityczną Lelewela utworzyła 17 marca 1832 roku Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Zapewne pięciu opozycjonistów nie sądziło wówczas, że zakładają organizację, która przetrwa 30 lat, przewinie się przez nią przeszło 4 tys. członków i że stanie się najsilniejszym i najbardziej zwartym ugrupowaniem politycznym wychodźstwa.
W początkowym okresie istnienia TDP było mocno powiązane ideologicznie z europejskim karbonaryzmem. Liczyło na powszechną rewolucję europejską, która wyzwoli z niewoli politycznej "ludy" Europy, a Polsce przyniesie niepodległość. Pogląd taki sformułowany został już 17 marca 1832 roku w Akcie Założenia, zwanym Małym Manifestem, który zawierał pierwsze, nieco mgliste jeszcze, zasady programowe organizacji.
Niepowodzenia powstań w Paryżu w 1832 i 1834 roku, we Frankfurcie nad Menem w 1833, w Lyonie w 1834, w Sabaudii w 1834 i nieudana wyprawa Zaliwskiego, rozwiały nadzieje członków TDP na wybuch powszechnej rewolucji. W zredagowanym przez Wiktora Heltmana (na podstawie szerokiej dyskusji członków TDP), a ogłoszonym 4 grudnia 1836 roku Manifeście Towarzystwa, zwanym Wielkim Manifestem, główny nacisk położono już zdecydowanie na własne siły skupione w całym polskim narodzie, a przede wszystkim w ludzie - czyli w chłopach.
Manifest zakładał, że wywalczona przez lud Polska odrodzi się jako republika demokratyczna. Pierwszym hasłem wzywającym do boju miało być "usamowolnienie ludu", oddanie wydartej mu ziemi na własność bezwarunkową, przyznanie wszystkim, niezależnie od różnicy wiary i pochodzenia - jednakowych praw politycznych i obywatelskich. W Manifeście sformułowano najogólniejszą - jak sądzono - zasadę demokracji: "Wszystko dla ludu przez lud". Proponowana przez Manifest walka wyzwoleńcza miała nosić w sobie zarówno znamiona powstania narodowego, jak i rewolucji socjalnej.
Manifest TDP, zawierający najbardziej dojrzałe w owych czasach koncepcje demokracji, zapisał się na trwałe w historii polskiej myśli politycznej czasów nowożytnych. Nawiązywali do niego powstańcy krakowscy 1846 roku, obóz "czerwonych" w powstaniu 1863 roku, pierwsi polscy socjaliści, a nawet założyciele Ligi Polskiej w 1887 roku.
O kształcie ustrojowym przyszłej Polski, odrodzonej w granicach przedrozbiorowych, przeczytać można było nie tylko w Manifeście TDP, ale także we wszystkich ważniejszych aktach ideowych oraz w licznych czasopismach, z których najważniejszą rolę odgrywał tygodnik społeczno-polityczny "Demokrata Polski".
W tworzeniu modelu powstania zbrojnego i Polski odrodzonej uczestniczyli nie tylko najwybitniejsi publicyści, ale także wielka liczba szeregowych członków Towarzystwa biorących w latach 1838 - 1846 udział w szerokiej dyskusji nad tzw. kwestiami polityczno-socjalnymi. Rezultaty tych dyskusji były publikowane w osobnych broszurach oraz w czasopiśmie wewnętrznym, zwanym "Okólnikami TDP".
Towarzystwo Demokratyczne Polskie zorganizowane było w sekcje, które tworzyły grupy członków zamieszkałych w jednej miejscowości. Początkowo całą organizacją kierowała Sekcja Centralna w Paryżu, a od końca 1834 roku Sekcja Poitiers. Przyjęte przez ogół członków w czerwcu 1835 roku nowe ustawy TDP zakładały, że naczelną władzą wykonawczą będzie pochodząca z wyboru Centralizacja.
Początkowo pięcioosobowa Centralizacja urzędowała w Poitiers, od 1840 roku aż do Wiosny Ludów w Wersalu, a potem przeniosła się do Londynu. Najaktywniejszymi członkami TDP zasiadającymi w kolejnych Centralizacjach do 1848 roku byli: Wiktor Heltman, Wojciech Darasz i Tomasz Malinowski, a w latach schyłkowych: Stanisław Worcell, Ludwik Bulewski i Antoni Żabicki.
Głównym kierunkiem działalności TDP był kraj. Inspirująca i koordynująca działania konspiracji krajowej Centralizacja rozporządzała siatką pośredników, rozmieszczonych we Francji, w państewkach niemieckich i w Czechach, którzy organizowali przerzuty druków propagandowych i zakazanej prasy oraz ułatwiali emisariuszom docieranie na ziemie polskie.
W tajnych misjach wyjeżdżali do kraju m.in.: Robert Chmielewski, Jan Wincenty Mazurkiewicz, Tomasz Malinowski, Jan Alcyato, Wiktor Heltman, Teofil Wiśniowski oraz znajdujący się w szeregach Towarzystwa od 1843 roku Ludwik Mierosławski, wyznaczony przez Centralizację na wodza naczelnego przyszłego polskiego powstania zbrojnego.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
