Zabór rosyjski - odbieranie zdobyczy rewolucji 1905-1907
W zaborze rosyjskim ostry kurs polityczny zapoczątkowany w 1906 roku trwał do roku 1909. Jej ostrze skierowane było głównie przeciwko polskiemu życiu narodowemu i kulturalnemu.
Likwidacji uległa "Macierz Szkolna", zamknięto uniwersytety ludowe, kursy dla analfabetów, a w 1909 roku także Towarzystwo Kultury Polskiej. Polskim szkołom prywatnym, które w czasie rewolucji uzyskały prawo do nauczania w języku polskim, narzucano zatrudnianie nauczycieli Rosjan i zwiększano systematycznie liczbę godzin na naukę w języku rosyjskim.
Ciosem wymierzonym w polską szkołę było zamknięcie Towarzystwa Wpisów Szkolnych (1909), zajmującego się zbieraniem datków na wpisowe dla ubogich uczniów. Od 1910 roku zaczął obowiązywać przepis, w myśl którego wszystkie stowarzyszenia zmuszone zostały do posługiwania się językiem rosyjskim. Wprowadzono zakaz organizowania wszelkich obchodów rocznicowych i jubileuszy ku czci wybitnych twórców, zakazem objęto także wszelkie zjazdy naukowe.
Systematycznie wzmagała się cenzura oficjalnych czasopism. Napisy na szyldach, ogłoszenia i reklamy musiały być dwujęzyczne. W 1912 roku ze wschodnich powiatów ziemi lubelskiej i siedleckiej utworzono gubernię chełmską, w której ludność polską poddano wzmożonej rusyfikacji. Przykre konsekwencje dla Polaków miało także wykupienie kolei warszawsko-wiedeńskiej przez rząd. Natychmiast usunięto z niej polskich pracowników, zastępując ich sprowadzonymi z głębi Rosji.
Rewolucja 1905 roku przyniosła wyraźną poprawę warunków na Litwie. Pojawiły się polskie organizacje kulturalno-oświatowe, wydawano polskie książki, zaczął się ukazywać "Kurier Litewski" (jedyne polskie czasopismo), w repertuarze teatralnym pojawiły się polskie sztuki. Wzmożenie antypolskiej polityki nie oznaczało tutaj cofnięcia uzyskanych zdobyczy.
Rząd przestał jednak wydawać zezwolenia na zakładanie szkół prywatnych, w których uczono języka polskiego, nie zezwalano na zebrania publiczne, na których posługiwano się językiem polskim, dążono nawet do wyrugowania języka polskiego z kościoła. Pomimo trudności polskość na terenie Wileńszczyzny utrzymała swój stan posiadania, a nawet znacznie się rozszerzyła. Natomiast na Polesiu, Wołyniu, w okolicach Mińska, Mohylewa i Witebska żywioły litewski, ukraiński i białoruski spychały polskość do defensywy. Litewski ruch narodowy szerzony przez młodą inteligencję, wywodzącą się głównie z ludu, dążył do zerwania z Polską. Konflikt narodowościowy splatał się tu z konfliktem społecznym: dwory były polskie, wieś litewska.
------
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1999
