Zmiany w strukturze gospodarstw rolnych po parcelacji
Uwłaszczenie i rozwój kapitalistycznych form produkcji w rolnictwie zahamowały trwający od wieków proces powiększania wielkiej własności ziemskiej. W Królestwie Polskim i w Galicji ustał on zaraz po uwłaszczeniu, w zaborze pruskim dopiero pod koniec XIX wieku.
Przechodzenie ziemi z rąk wielkich właścicieli w ręce chłopskie dokonywało się głównie poprzez parcelację. Przyczyn tego zjawiska było wiele.
W Królestwie Polskim przyspieszyła je recesja, jaka nastąpiła pod wpływem kryzysu europejskiego. Jedną z możliwości ratowania upadających folwarków była sprzedaż ziemi w małych działkach, które chętnie znajdowały nabywców.
W Galicji "głód ziemi" wpłynął na podniesienie jej cen i doprowadził do parcelacji nawet gorszych jakościowo ziem. W wielu przypadkach na terenie Królestwa i Galicji parcelacja prowadziła do całkowitej likwidacji wielkich majątków.
Znacznie mniejszy zasięg miała parcelacja w zaborze pruskim. Pozycja folwarków była tu silna, nie występował także zbytni popyt na ziemię, gdyż znaczna część bezrolnych znajdowała zatrudnienie w przemyśle. Nasilający się pod koniec XIX w. proces parcelacji miał tu polityczne znaczenie i miał na celu zwiększenie liczby polskich posiadaczy.
W Galicji w latach 1859 - 89 rozparcelowano 71 tys. ha, a w 1889 - 1902 już 95 tys. ha. W Królestwie Polskim w latach 1870 - 1909 wielka własność została uszczuplona o 14 tys. ha. W tym samym czasie w zaborze pruskim liczba gospodarstw do 20 ha wzrosła z 23 do 32%.
Parcelacja miała początkowo charakter żywiołowy i przynosiła wielkie korzyści jedynie pośrednikom. Praktykowany był zwyczaj oddawania nabywcy ziemi na kredyt, za niewielką zaliczkę. Kiedy okazało się, że nabywca nie jest wypłacalny, ziemia wracała do pośrednika, a zaliczka przepadała.
Stopniowo w poszczególnych zaborach zaczęły powstawać towarzystwa zajmujące się parcelacją. W zaborze pruskim w 1886 roku powstała Komisja Kolonizacyjna, która dla Polaków stała się symbolem wzrostu ucisku germanizacyjnego.
W 1890 roku w zaborze rosyjskim powstał Bank Włościański, za pośrednictwem którego rząd uzyskał możliwość kontroli nad przebiegiem parcelacji. W zaborze austriackim ciężar całej operacji przejął na siebie Bank Parcelacyjny powstały w 1890 roku.
Ziemię parcelowaną nabywali w początkowym okresie drobni rolnicy. Z biegiem czasu w akcję zaangażowali się także bogatsi chłopi. Bezrolni uczestniczyli na szerszą skalę w parcelacji jedynie na terenie zaboru pruskiego. Z reguły byli to młodsi synowie bogatych chłopów, którzy w wyniku praw dziedziczenia zostali pozbawieni majątku i za uzyskaną spłatę starali się założyć nowe gospodarstwa.
Poza powiększeniem areału gospodarstw chłopskich parcelacja przyniosła także wzrost ogólnej liczby gospodarstw. Wzrost ten spowodowany był także działami rodzinnymi, w wyniku których jedno gospodarstwo dzielono na kilka mniejszych. Rozpoczął się proces rozwarstwienia wsi.
Przybrało ono największy rozmiar w zaborze pruskim, gdzie najsilniej i najszybciej ukształtowały się kapitalistyczne formy produkcji. Gospodarstwa małe (do 2 ha) stanowiły tu 57% ogólnej liczby, ale zajmowały tylko 4% powierzchni uprawnych, gospodarstwa od 20 do 100 ha stanowiły 7% ogólnej liczby, a zajmowały 19% powierzchni.
W Królestwie Polskim postępował proces "średniaczenia" wsi spowodowany z jednej strony rozpadem wielkich gospodarstw w wyniku działów rodzinnych, a z drugiej upadkiem gospodarstw karłowatych, których właściciele zasilali szeregi bezrolnego proletariatu. Przeciętny obszar gospodarstwa chłopskiego zmniejszył się w latach 1870 - 1903 z 8,4 do 6,4 morgi.
W Galicji zjawiskiem charakterystycznym było rozdrobnienie gospodarstw. Pod koniec XX w. gospodarstwa poniżej 5 ha stanowiły tu 79% ogólnej liczby i zajmowały blisko 29% powierzchni upraw.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
