​Bolesław III Krzywousty (20 VIII 1086 - 28 X 1138)

Długo oczekiwany syn Władysława Hermana i Judyty, córki Wratysława II czeskiego (podobno dopiero poselstwo do klasztoru St. Gilles nad Rodanem i ofiarowanie świętemu Idziemu złotego posążka chłopca spowodowało cudowne narodzenie Bolesława). Już w dzieciństwie był Bolesław przedmiotem politycznej walki, jaką toczył jego przyrodni brat Zbigniew z ojcem i Sieciechem. W 1093 roku Bolesław otrzymał Kłodzko, a w podziale kraju w 1097 roku - Śląsk i Małopolskę (bez głównych grodów, które zatrzymał sobie ojciec). 

Po śmierci Władysława Hermana (1102) Zbigniew do Wielkopolski, Kujaw i ziemi sieradzko-łęczyckiej dołączył jeszcze Mazowsze, Bolesław zaś zajął główne grody swych dzielnic. Różnice między braćmi na tle polityki pomorskiej i dążenie Bolesława do jednowładztwa spowodowały konflikt zakończony wygnaniem Zbigniewa w 1107 roku Zbigniewowi udało się w 1109 roku spowodować interwencję w Polsce króla niemieckiego Henryka V. Niemiecka wyprawa nie zdołała w zasadzie przekroczyć Odry. Polacy nie podejmowali walnej bitwy, broniąc  się w grodach, z których szczególnym bohaterstwem wsławił się Głogów, gdzie obrońcy nie zawahali się poświęcić swych bliskich, podstępnie przywiązanych przez Niemców do machin oblężniczych. Po nieudanych próbach zdobycia Bytomia i Wrocławia, gnębieni nieustannymi napadami oddziałów Bolesława, zmuszeni zostali Niemcy do wycofania się. 

Tradycja wiąże z tą wyprawą świetne zwycięstwo polskie na Psim Polu, które jest jednak wymysłem późniejszego kronikarza. Ostateczny wynik wojny z 1109 roku był dla Bolesława bardzo korzystny. Książę polski obronił niezawisłość i całość państwa, a w kilka lat później Zbigniew, który nie zaprzestał wrogiej działalności, został przez Bolesława  ujęty i oślepiony. Głównym politycznym celem Bolesława było dążenie do przyłączenia Pomorza do Polski. Po opanowaniu nadnoteckich grodów (Czarnków, Ujście, Wieleń, Nakło, Wyszogród), do 1119 roku Bolesław podporządkował sobie Pomorze Gdańskie, które zostało wcielone do Polski. Podbój Pomorza Szczecińskiego zakończony został w 1123 roku, kiedy to książę Warcisław stał się lennikiem Bolesława. 

Trwałość związku Pomorza z Polską starał się Bolesław zabezpieczyć chrystianizacją tej ziemi. Po nieudanej misji Bernarda (1122) kolejne misje prowadził w 1124 i 1128 roku, odnosząc znaczne sukcesy, biskup bamberski Otto. Dla zabezpieczenia swych zdobyczy na Pomorzu, zawarł także Bolesław sojusz z Danią, poparty małżeństwem córki Krzywoustego, Ryksy, z Magnusem, synem duńskiego i szwedzkiego króla Nielsa. Przymierze to miało także charakter antyniemiecki. Koniec panowania Bolesława nie był zbyt pomyślny. 

W 1132 roku klęską zakończyła się próba osadzenia na węgierskim tronie Borysa, syna Kolomana. W latach 1132 - 34 Sobiesław czeski czterokrotnie najeżdżał Śląsk. Bolesław poparł wybór antypapieża Anakleta II, co spowodowało, iż Innocenty II, na prośbę arcybiskupa magdeburskiego Norberta, w 1133 roku przemianował metropolię gnieźnieńską na biskupstwo i wraz z innymi biskupstwami polskimi podporządkował ją Magdeburgowi. Fakt ten skłonił Bolesława do złożenia w 1135 roku w Merseburgu hołdu lennego cesarzowi Lotarowi, przy czym otrzymał zezwolenie cesarskie na podbój Rugii. Bolesław zobowiązał się zawrzeć pokój z Węgrami i zaniechać popierania Borysa, w zamian za to przywrócono niezależność polskiego Kościoła. Z dwóch małżeństw - ze Zbysławą, córką Świętopełka kijowskiego, i Salomeą, córką Henryka, hrabiego Bergu - doczekał się Bolesław czternaściorga potomstwa. Pod koniec życia wydał Bolesław, za zgodą i radą panów polskich, statut sukcesyjny, znany jako "testament Krzywoustego". Prawdopodobnie podzielono w nim Polskę na 5 dzielnic, z których 4 stanowiły dziedziczne uposażenie synów Bolesława, a piąta - terytorium księcia zwierzchniego, którym miał być zawsze najstarszy z rodu Piastów (więcej na ten temat - WHP, tom I, stroku 140-145). Zmarł Bolesław w Sochaczewie, a pochowano go w katedrze płockiej.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000