​ Architektura i sztuki plastyczne polskiego oświecenia

Dominujące w okresie saskim rokoko stopniowo przechodziło w klasycyzm, zwłaszcza w architekturze świeckiej. Sztukę okresu stanisławowskiego można podzielić na trzy fazy: do roku 1775, kiedy tworzyli jeszcze artyści aktywni w czasie panowania Augusta III, ale wprowadzający już do swoich dzieł elementy klasycyzujące, najbliższe ideałom oświecenia lata 1776 - 1792, obejmujące rozkwit klasycyzmu (zwanego również historyzmem) oraz okres do końca XVIII wieku, kiedy to mimo upadku państwowości polskiej i mecenatu królewskiego kontynuowano niektóre przedsięwzięcia artystyczne.

Rozwiązania barokowe kontynuowano przede wszystkim w architekturze sakralnej. Wśród wybitnych dzieł, powstających w II połowie XVIII wieku według założeń minionej epoki, można wymienić kościół Dominikanów w Warszawie oraz świątynie w Trzemesznie, Kole, Budsławiu, zespół klasztorny w Borunach, a także klasztor Bazylianów w Poczajowie, ufundowany przez Mikołaja Potockiego, starostę kaniowskiego. Uwagę zwracają rokokowe wnętrza takich świątyń, jak katedra i cerkiew św. Jura we Lwowie, kościoły Filipinów w Gostyniu, Choczu i Królikowie, a także ołtarze  katedry w Sandomierzu. 

Jedyną większą rezydencją magnacką, przebudowaną ok. roku 1760, jest zespół pałacowy w Dukli Jerzego Wandalina Mniszcha, który ufundował tam również rokokowy kościół parafialny. Głównym przedsięwzięciom architektonicznym polskiego oświecenia patronował Stanisław August. Już na wstępie swych rządów król postanowił przystosować Zamek Ujazdowski do własnych gustów, które starali się zaspokoić artyści tej miary, co Jakub Fontana (1710 - 1773) i Dominik Merlini (1730 - 1797) oraz Efraim Schroeger (Szreger; 1727 - 1783), projektant rokokowych wnętrz zamku. Elementy klasycystyczne pojawiły się natomiast w niektórych wnętrzach Zamku Królewskiego, zwłaszcza w pomieszczeniach skrzydła południowego (odbudowanego w latach 1768 - 1771 po pożarze) - w Sali Mirowskiej i Gabinecie Marmurowym, wykonanych według projektu Fontany. Już od roku 1772 prowadzono w ogrodach zamku w Ujazdowie (przeznaczonego ostatecznie w roku 1785 na koszary) prace nad letnią rezydencją Stanisława Augusta w postaci zespołu pałacowego  i parku, nazywanego Łazienkami. 

Zasadnicze projekty wykonano w latach 1784 - 1790. Najważniejszą budowlą był Pałac na Wodzie, w którym znalazła miejsce słynna Galeria Obrazów, a w Sali Jadalnej zbierano się na obiadach czwartkowych. Na terenie Łazienek wzniesiono również m.in. Biały Dom, Wielką Oficynę, Starą Pomarańczarnię i Amfiteatr na wyspie. Całości dopełniał park w nowym kształcie, z wydłużonymi stawami, kaskadą i mostem trzyarkadowym, na którym ustawiono pomnik Jana III Sobieskiego. Pracami konstrukcyjnymi i budowlanymi kierował Dominik Merlini, wnętrza zaprojektował Jan Krystian Kamsetzer (1753 - 1795), większość rzeźb wykonał André Le Brun (1737 - 1811), zaś prace malarskie były dziełem Marcello Bacciarellego (1731 - 1818) i Jana Bogumiła Plerscha (1732 - 1817).

W okresie stanisławowskim wzniesiono w Warszawie wiele efektownych pałaców, kamienic i dworów prywatnych. Tu realizował swe ostatnie projekty Jakub Fontana (pałace Augusta Sułkowskiego, Jana Dembińskiego, Antoniego Jabłonowskiego i Kazimierza Karasia), a także jego uczeń i następca na stanowisku głównego architekta królewskiego, Dominik Merlini. Najbardziej interesujące założenia ogrodowe tworzył Szymon Bogumił Zug (1733 - 1807), który zaprojektował również jedną z ciekawszych warszawskich budowli sakralnych - kościół ewangelicko-augsburski (1777 - 1781). Budownictwo wojskowe, głównie koszary, realizował Stanisław Zawadzki (1743 - 1806).

Królewski program przebudowy rezydencji monarszych wcielali w życie jego  rzeźbiarze  nadworni, z których największą indywidualnością był Le Brun, autor zdecydowanej większości  rzeźb  wychodzących z pracowni królewskiej. Interesujące kompozycje rzeźbiarskie tworzył, nie tylko na użytek budowli królewskich, Jakub Monaldi (1730 - 1798). Za panowania Stanisława Augusta swój talent rozwinął, pracujący wcześniej dla Augusta III, znakomity malarz włoski Marcello Bacciarelli, kierownik królewskiej Malarni, autor 22 podobizn władców Polski, licznych portretów Stanisława Augusta i jego rodziny, a także sławnych Polaków i postaci kobiecych z kręgów magnackich. Budowle królewskie przyozdabiał kompozycjami malarskimi o charakterze alegorycznym, o tematyce biblijnej i antycznej. Przy pracach malarskich w Łazienkach i na Zamku Królewskim współpracował z nim Jan Bogumił Plersch. Ze środowiskiem dworskim związani byli jeszcze tacy malarze, jak Franciszek Smuglewicz i Kazimierz Wojniakowski. 

Na miano malarza Warszawy zasłużył szczególnie Bernardo Belotto, zwany Canalettem (1721 - 1780), autor ponad dwudziestu realistycznych płócien, wykonywanych od roku 1768, a zawieszonych w roku 1777 w jednej z sal Zamku Królewskiego, przedstawiających panoramy i widoki oraz główne gmachy i kościoły stolicy. Swoistą wartość jego obrazom nadawało przedstawianie w nich życia codziennego, toczącego się w cieniu reprezentacyjnych budowli, placów i ulic Warszawy. Charakterem twórczości zbliżył się do niego Jan Piotr Norblin (1745 - 1830), malarz obdarzony znakomitym zmysłem obserwacji, w którego obrazach pojawiały się obok szkiców z życia ulicy warszawskiej czy małych miasteczek i wsi wątki zarówno historyczne, jak też współczesne, w tym dramatyczne sceny z okresu Sejmu Wielkiego, Targowicy i powstania kościuszkowskiego.

Wśród artystów uprawiających sztukę na prowincji można wymienić architektów Ferdynanda Naxa, działającego na Kielecczyźnie i w Lubelskiem (pałace w Nałęczowie, Opolu, Kurozwękach, Śladkowie, Szczekocinach i  Rusinowie) i Józefa Sacco, który prowadził prace na Grodzieńszczyźnie (pałace w Augustówku, Świacku i Szczorsach). Wybijającą się postacią był również ksiądz Józef Karsznicki (zm. ok. 1809), który przebudował kościoły w Szewnej 1775), Górach Wysokich (1792) i cysterski w Koprzywnicy (1770 - 1790). Spośród wielu rzeźbiarzy uwagę zwracają nazwiska Piotra Korneckiego, którego dzieła znajdują się w południowej Wielkopolsce i zachodniej Małopolsce, oraz Antoniego Szulca, działającego głównie na terenie Wielkopolski. Na czoło wysunął się jednak zdecydowanie Maciej Polejowski (zm. ok. 1780), którego rzeźby i dekoracje rzeźbiarskie ozdobiły m.in. katedrę w Sandomierzu, kościół Bernardynów w Opatowie i kościół popauliński we Włodawie.

Można wymienić jeszcze Jana Obrockiego,  którego  dziełem  są rzeźby w kościele parafialnym w Dukli. W sztuce malarskiej natomiast, poza malarzami królewskimi, wyróżnił się Maciej Rejchan z Sandomierza, twórca głównie fresków i obrazów o tematyce religijnej (Wskrzeszenie Piotrowina - Nowy Korczyn), a także posiadający licznych naśladowców Stanisław Stroiński oraz Walenty Żebrowski, który dorobił się zdolnego ucznia w osobie Bernardyna Paschalisa Wołosa. Interesujące płótna stworzyli też Maciej Muszyński i Józef Faworski oraz twórca martwych natur Mateusz Tokarski (1747 - 1807). W okresie oświecenia wyraźny rozwój przeżywało również rzemiosło artystyczne.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000