Architektura romańska na ziemiach polskich w XII i XIII w. Zabytki sakralne
Na XII i początek XIII w. przypada szczytowy okres rozwoju architektury romańskiej w Polsce. Monumentalne, kamienne kościoły obok religijnych spełniały funkcje obronne, były miejscem zjazdów książąt i biskupich synodów.
Do największych budowli tego okresu należy kolegiata w Tumie pod Łęczycą, fundowana przez biskupa płockiego Aleksandra z Malonne. Ogólną kubaturę tej wzniesionej z granitowej kostki, trójnawowej bazyliki bez transeptu, o długości ok. 50 m i szerokości naw ok. 20 m, szacuje się na 20 tys. m3. Wpływy alzackie wykazuje bazylika filarowa z transeptem w Opatowie. Inne wpływy dostrzegalne są w kościołach klasztornych w Strzelnie (środkowo-europejskie), we wrocławskim Ołbinie (saskie) i w kościele Kanoników Regularnych w Czerwińsku (francusko-mozańskie).
O wiele mniej zachowało się zabytków architektury świeckiej. Po romańskim zamku wawelskim pozostała sala na 24 słupach. W Legnicy zachowały się fragmenty rezydencji Henryka Brodatego. Mimo że jeszcze przez cały wiek XIII styl romański będzie dominował, w początkach tego wieku zjawiają się w budownictwie elementy gotyckie. Wprowadzają je cystersi małopolscy budując, według ściśle wypracowanych reguł, kościoły w Sulejowie, Jędrzejowie, Koprzywnicy, Wąchocku. Te trójnawowe bazyliki z transeptem i prostokątnym prezbiterium, otrzymały gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Ożywioną działalność budowlaną prowadzili także cystersi śląscy, budując kościoły w Trzebnicy, Henrykowie, Rudach. Koncepcje architektoniczne cystersów śląskich miały wpływ na budownictwo całego kraju w zakresie założeń i rozwiązań technicznych.
Od schyłku XII wieku popularnym materiałem budowlanym była cegła, znacznie tańsza od kamienia. Częściowo ceglane są małopolskie kościoły cysterskie, z cegły zbudowano kościoły w Trzebnicy, Kołbaczu, św. Jakuba w Sandomierzu. Cegła zaczęła dominować w budowlach klasztornych zakonów żebraczych w Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Gnieźnie, Kaliszu. Pojawiły się kościoły halowe, z nawami równej wysokości (Ziembice, Staniątki, Gorzów).
Rozwój plastyki i rzeźby
Architekturze romańskiej towarzyszyła często kamienna rzeźba. Prezentują ją portale (Tum pod Łęczycą, Czerwińsk, Ołbin), tympanony (Ołbin i Piasek we Wrocławiu, Strzelno, Wysocice), fryzy arkadowe wieńczące ściany budowli (Prandocin, kościół św. Andrzeja w Krakowie, Zagość, Lubiń). Wyjątkową pozycję zajmują kolumny w kościele w Strzelnie, ufundowanym przez Piotra Wszeborowica dla norbertanek, pokryte figuralną płaskorzeźbą z wyobrażeniem alegorycznych postaci, stanowiących być może ilustrację tekstu ułożonego przez św. Hildegardę z Bingen, wizjonerkę, pisarkę, lekarkę.
Szczytowe osiągnięcie plastyki polskiej tego okresu stanowią brązowe drzwi katedry gnieźnieńskiej, przedstawiające w 18 scenach życie i męczeństwo św. Wojciecha. Wykonał je w Polsce, w latach 1173 - 1177, Piotr, artysta francuski lub włoski.
Dla konsekrowanej w 1144 r. nowej katedry płockiej jej biskup, Aleksander z Malonne, zamówił w Magdeburgu tzw. drzwi płockie. Wykonane w latach 1152 - 1156, z wizerunkiem biskupa płockiego i arcybiskupa magdeburskiego Wichmana, znalazły się w soborze św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim.
Rozwój rzeźby gotyckiej nastąpił dopiero w wieku XIV, lecz i w naszym okresie mamy jej zapowiedź widoczną w głowicach kolumn i portalu z tympanonem w kaplicy św. Jadwigi w Trzebnicy czy w nagrobku Henryka Probusa w kościele Św. Krzyża we Wrocławiu, wzorowanym na grobach Kapetyngów francuskich.
Zabytki rzemiosła artystycznego stanowią, przeważnie wykonane na Zachodzie, wyroby złotnicze w postaci sprzętu kościelnego. W Polsce powstała patena ofiarowana przez Mieszka Starego klasztorowi w Lądzie, czy druga - dar Konrada Mazowieckiego dla katedry płockiej. W XIII wieku pojawiają się też wykonane w kraju iluminowane kodeksy.
Budownictwo murowane tej epoki może imponować: do połowy XIII w. wzniesiono w Polsce ok. 200 budowli kamiennych. Podstawowym materiałem budowlanym było jednak drewno, a prowadzona na szeroką skalę akcja osadnicza przyniosła także zmiany w technice ciesielskiej. Obok stosowanej powszechnie konstrukcji ramowo-słupowej, z krokwiowymi więźbami dachów i szachulcowymi ścianami, pojawia się konstrukcja zrębowa, ze skomplikowanymi zamkami zrębów i doskonalszą obróbką bierwion.
Z kulturą dworską i kościelną stykały się szerokie masy ludności tylko w czasie uroczystości i nabożeństw. Na co dzień większa część społeczeństwa uczestniczyła w innym kręgu kulturalnym, często wywodzących się jeszcze z czasów pogańskich zabawach, tańcach, pieśniach, obrzędach ludowych związanych z porami roku, pracami rolnymi, narodzinami, weselami, pogrzebami.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
