Droga Władysława Łokietka do władzy w Krakowie i zjednoczenia kraju
Popieranie przez Leszka Czarnego miast czyni z krakowskiego księcia prekursora monarchii stanowej, trudno natomiast dopatrzeć się w jego postępowaniu świadomej działalności zjednoczeniowej, chociaż jest prawdopodobne, że w 1287 r., wobec braku własnego potomstwa, zawarł umowę sukcesyjną z Henrykiem Probusem, księciem Wrocławia.
Opanowanie Krakowa przez księcia Wrocławia nie odbyło się bez komplikacji. Po śmierci Leszka Czarnego w 1288 r. kasztelan krakowski Sułko z Niedźwiedzia zajął w imieniu nowego władcy Wawel, a rzeźnicy krakowscy otwarli bramy miasta dla Henryka Probusa.
Jednak biskup Paweł z Przemankowa przeprowadził w Sandomierzu wybór Bolesława płockiego na księcia krakowskiego, na ziemię lubelską napadł Jerzy, syn księcia halickiego Lwa, a sam Lublin atakował Konrad czerski. Najgroźniejszym przeciwnikiem okazał się przyrodni brat Leszka Czarnego, Władysław Łokietek, który zajął księstwo siewierskie, a w 1289 r. wraz z Bolesławem płockim pobił pod Siewierzem sprzymierzeńców Probusa: Bolesława opolskiego i Przemka szprotawskiego.
Po tym zwycięstwie Władysław Łokietek zajął Kraków, lecz zwolennicy Henryka nie wpuścili go na Wawel. Sytuacji nie zmienił nawet najazd na Kraków księcia halickiego Lwa, który doszedł następnie w łupieskiej wyprawie na Śląsk. Ostatecznie Krakowa Henryk nie musiał zdobywać. Znów mieszczanie otwarli przed Ślązakami bramy miasta, w ręce Probusa wpadł Paweł z Przemankowa, a Władysława Łokietka uratowali franciszkańscy zakonnicy, spuszczając go w koszu za mury miasta.
Posiadając Kraków zwrócił się Henryk do papieża z prośbą o koronę. Niestety, starania te stały się przyczyną śmierci Henryka Probusa. Stał się bowiem ofiarą swego nierzetelnego prawnika, który zdefraudował pieniądze przeznaczone na starania o koronę i jego brata medyka, który próbując ratować brata otruł księcia.
Umierając Probus podyktował testament i wielki przywilej dla biskupstwa wrocławskiego, oddając swemu niedawnemu przeciwnikowi, biskupowi Tomaszowi, pełnię praw książęcych w ziemi nysko-otmuchowskiej. Księstwo wrocławskie miał objąć Henryk głogowski, a Kraków - Przemysł II, po którego śmierci wszystkie ziemie miał odziedziczyć Henryk głogowski.
Mieszczanie wrocławscy postanowili jednak oddać tron księciu legnickiemu Henrykowi Brzuchatemu. Wywołało to nowy konflikt na Śląsku, podział dzielnicy wrocławskiej w 1291 r. i uwięzienie Henryka Brzuchatego przez księcia głogowskiego w klatce, w której otyły książę nie mógł ani siedzieć, ani stać, ani leżeć, lecz tkwił w niej prawie nieruchomo i to przez 6 miesięcy.
W miesiąc po śmierci Henryka Probusa Przemysł II zajął Kraków, lecz jednocześnie ziemię sandomierską opanował Władysław Łokietek, tytułujący się także księciem krakowskim. Akcja Władysława Łokietka umożliwiła wystąpienie z pretensjami do tronu krakowskiego królowi Czech, Wacławowi II. Już w 1289 r. książę bytomski, Kazimierz, złożył Wacławowi hołd lenny, a w 1290 r. cesarz Rudolf, uważając ziemie Henryka Probusa za swoje lenno, nadał je Wacławowi II.
W 1291 r. dwaj książęta górnośląscy, Mieszko cieszyński i Bolesław opolski, uznali się lennikami władcy Czech, a podjęta na wiosnę tego roku wyprawa czeska na Kraków zakończyła się pełnym sukcesem. Uchodząc z Krakowa Przemysł II zdołał jednakże zabrać ze skarbca katedralnego insygnia koronacyjne. W 1291 r. wydał Wacław II w Lutomyślu wielki przywilej dla ziemi krakowskiej i sandomierskiej. Król zapewnił, że urzędy w ziemi krakowskiej będą obsadzane wyłącznie przez rycerstwo krakowskie, a podatki z dóbr rycerskich nie zostaną podniesione.
Z pretensji do Krakowa nie rezygnował natomiast Władysław Łokietek, jednak w 1292 r. Wacław, z posiłkami śląskimi i brandenburskimi, zdobył Sieradz i wziął Władysława Łokietka do niewoli, zmuszając go do zrzeczenia się praw do księstwa krakowskiego i sandomierskiego oraz do uznania się za lennika czeskiego z księstwa brzesko-sieradzkiego.
Sukces czeski skłonił polskich książąt do porozumienia się. W 1293 r. w Kaliszu, z inicjatywy Jakuba Świnki, doszło do spotkania Przemysła II z Władysławem Łokietkiem i jego bratem Kazimierzem łęczyckim. Wszyscy trzej książęta, tytułujący się dziedzicami Krakowa, przyrzekli arcybiskupowi wypłacać stałą sumę pieniędzy z żup solnych ziemi krakowskiej, gdy powróci ona pod władzę któregokolwiek z nich. W 1294 r. zginął Kazimierz i Łęczycę zajął Władysław Łokietek. Tego też roku zmarł książę Gdańska Mściwój, a jego księstwo, na mocy umowy zawartej w 1282 r. w Kępnie, zajął Przemysł II.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
