Gospodarka i zmiany społeczne w Polsce w XIII i XIV w.
Dużą rolę w gospodarce w czasach rozbicia dzielnicowego odgrywało górnictwo i hutnictwo rud żelaza.
W połowie XIII wieku zaczęto w Bochni wydobywać sól. Żupy solne podlegały bezpośrednio panującemu, a zasady pracy regulowały odpowiednie przepisy.
Już w XIII wieku w głównych miastach odbywają się doroczne targi (jarmarki). Od schyłku XIII wieku miasta zaczęły uzyskiwać prawo składu
(Wrocław - 1274, Kraków - 1306), połączone z przymusem drożnym, który nakazuje kupcom poruszać się po określonych drogach, gdzie istniały książęce komory pobierające cło i myto. W zamian panujący gwarantował bezpieczeństwo w ramach tzw. miru drogowego.
W handlu na większe odległości istotną rolę w XIII wieku zaczął odgrywać transport wodny, szczególnie Wisłą i Odrą. Rolę pośrednika w handlu dalekomorskim już w XII wieku odgrywał Gdańsk, który nawiązał stosunki z Hanzą. Przedmiotem eksportu było drewno, sukno, ołów, skóry, futra, zboże, sól. Przywożono do kraju śledzie, sól, wyroby z Flandrii i Nadrenii.
Zmiany, jakie w Polsce nastąpiły szczególnie w XIII wieku, spowodowały wykształcenie się stanów, tj. grup społecznych różniących się od siebie statusem prawnym. Immunitet sądowy i ekonomiczny oraz obowiązek służby wojskowej z tytułu posiadania ziemi przyczyniły się do wykształcenia stanu rycerskiego. Z Zachodu przywędrował do Polski herb, który przyjęty przez rody i uzupełniony zawołaniem, stał się wyróżnikiem przynależności do stanu szlacheckiego. O przynależności do tego stanu będzie więc decydowało urodzenie, chociaż do zamknięcia tego stanu było jeszcze daleko. Rycerstwo miało prawo swobodnego dziedziczenia ziemi, która wolna była od podatku. Rycerze podlegali tylko sądownictwu panującego, a kara za zabicie (główszczyzna) rycerza już w tym czasie była wyższa niż za chłopa.
Najwcześniej jako stan wykształciło się duchowieństwo, które podlegało prawu kanonicznemu. Przywileje, jakie otrzymał Kościół polski w XIII wieku, wyłączyły duchowieństwo z kompetencji sądów książęcych, z wyjątkiem spraw majątkowych. Sądy kościelne zaś rozstrzygały w wielu sprawach osób świeckich (takich jak herezja, bluźnierstwo, małżeństwo, krzywoprzysięstwo). W XIII wieku uzyskali też duchowni prawo kanonicznego wyboru biskupów i opatów. Z upływem czasu immunitet został rozciągnięty na wszystkie dobra kościelne.
Stan mieszczański wytworzył się w opozycji do feudalnej wizji ładu społecznego, który dzielił ludzi na modlących się duchownych, pracujących chłopów i broniących ich rycerzy. Ukształtowanie się tego stanu w Polsce wiąże się z kolonizacją na prawie niemieckim i przyznaniem mieszkańcom ośrodków miejskich odrębnych praw. Zróżnicowane mieszczaństwo, podzielone na patrycjat, pospólstwo i pozbawiony obywatelstwa miejskiego plebs, łączyła ze sobą wytwarzająca różnorakie związki wspólnota zamieszkania i poczucie, iż powietrze miejskie czyni wolnym.
Prawo niemieckie przyczyniło się także do wytworzenia stanu chłopskiego. O przynależności do tego stanu decydowało urodzenie, chociaż droga awansu społecznego długo nie była zamknięta. Mimo podporządkowania chłopstwa rycerstwu i duchowieństwu, utrzymywała się zasada wolności osobistej chłopa. W osadach wiejskich lokowanych na prawie niemieckim chłopi posiadali własny samorząd i sądownictwo.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
