​Kultura polska w epoce rokoko

Architektura i planowanie przestrzenne 

Po rządach saskich zachowało się w Warszawie ważne założenie  w postaci Osi Barokowej zwanej też Osią Saską (1713 -  ok. 1750), ciągnącą się od Krakowskiego Przedmieścia ku Woli, z Pałacem i Ogrodem Saskim (w r. 1727 udostępnionym publiczności do celów rekreacyjnych) oraz rezydencjami magnackimi wypełniającymi z czasem wolne przestrzenie. Przebudowano również fasadę Zamku Warszawskiego od strony Wisły (1721 - 1723, 1737 - 1744). 

Większość inicjatyw w architekturze świeckiej, w tym wiele na terenie Warszawy, podejmowali magnaci. Na uwagę zasługują ponadto rezydencje Eustachego Potockiego w Radzyniu Podlaskim (dzieło Jakuba Fontany; 1750 - 1758) i hetmana wielkiego koronnego, Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku, wyposażone w rozległe dziedzińce oraz ogrody z alejkami i basenami.

Sztuka sakralna

Dla rozwoju sztuki sakralnej na terenie Małopolski zasłużyli się najbardziej Kacper Bażanka (zm. 1726) i Franciszek Placidi (zm. 1782). Bażanka wybudował w Krakowie kościół Misjonarzy (1719 - 1728), a zaprojektował jeszcze wnętrza  kościoła  Pijarów w Krakowie i Norbertanek w Imbramowicach, natomiast Placidi wzniósł kościół Trynitarzy w Krakowie (1752 - 1758) oraz przeprowadził wiele innych realizacji architektonicznych. Freskami (tzw. quadratura) uświetnili te świątynie Franciszek Eckstein i Józef Piltz. W latach 1733 - 1751 wybudowano kościół Paulinów na Skałce w Krakowie. W Piotrkowie Trybunalskim tworzył Andrzej Ahorn, na Lubelszczyźnie działali Józef Mayer i Antoni Dębicki, ale najwięcej dzieł pozostawił po sobie Walenty Żebrowski (zm. 1765). 

Znaczną liczbę obrazów namalował Szymon Czechowicz (zm. 1775), a sztukę snycerską na wysokim poziomie uprawiał Antoni Frączkiewicz. W Wielkopolsce na uwagę  zasługują realizacje Pompeo   Ferrari (zm. 1736), który przebudował ratusz w Lesznie oraz kościoły Filipinów w Gostyniu i Cystersów w Lądzie. Wybitnym twórcą, działającym na terenie Rusi, był Bernard Meretyn, autor projektu unickiej katedry św. Jura we Lwowie (1744 - 1763) i ratusza w Buczaczu, natomiast Jan de Witte wybudował kościół Dominikanów we Lwowie. Lwów był wówczas ważnym ośrodkiem sztuki rzeźbiarskiej. Istotnymi osiągnięciami w architekturze sakralnej mogło poszczycić się również Wilno.

Literatura

W literaturze czasów saskich obserwujemy regres, zwłaszcza jeśli chodzi o oryginalne dokonania w poezji i dramatopisarstwie. Ostatnich wybitnych twórców XVII w. nie miał kto zastąpić. Nie mógł tego dokonać ksiądz Józef Baka (1707 - 1780), jezuita, autor utworów głównie o charakterze dewocyjnym i moralizatorskim (m.in. Uwagi o śmierci niechybnej, 1766), przeładowanych udziwnionymi i naiwnymi rymami, nie pozbawionych jednak pewnego wdzięku i rubaszności. Rzesze miernych literatów, pochodzących zarówno z kręgów magnackich, jak i szlacheckich, prowadziły w istocie jałową działalność, polegającą głównie na przerabianiu utworów obcych. 

Spośród nich wybił się hetman Wacław Rzewuski (1706 - 1779), autor jednych z bardziej interesujących adaptacji sztuk Moliera, tworzący również własne wierszowane tragedie, takie jak Żółkiewski (1758) i Władysław pod Warną (1760). Bajki Ezopa przełożył oraz zebrał ogromną liczbę przysłów włoskich i polskich z własnym komentarzem wojewoda ruski, Jan Stanisław Jabłonowski (1669 - 1731). Wielką poczytność zyskało obszerne kompendium wiedzy "pospolitej" księdza Benedykta Chmielowskiego (1700 - 1763) pt. Nowe Ateny (1746), określane pierwszą polską encyklopedią, ale krytykowane za anachroniczność i popis wątpliwej często erudycji.

Pomimo wielu przeinaczeń i nieścisłości należy ocenić wysoko najobszerniejszy z dotychczasowych herbarzy - Koronę polską (1728 - 1743) Kaspra Niesieckiego, jezuity lwowskiego. Nowym i cennym zjawiskiem okazało się pojawienie kobiet jako autorek dzieł literackich, stosunkowo niezłej próby. Dzieło Franciszki Urszuli z Wiśniowieckich Radziwiłłowej (1705 - 1753) składało się jeszcze głównie z przeróbek Moliera, ale już twórczość poetycka Elżbiety Drużbackiej (zm. 1765), nazywanej Muzą sarmacką lub polską Safoną, zdradzała wiele cech oryginalności, zwłaszcza w napisanych wierszem romansach i innych utworach, jak Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych,    moralnych i światowych (1752), a także w niektórych poematach, zrywających z przebrzmiałą stylistyką barokową na rzecz klasycyzmu.

Najlepsze oceny zyskała jednak literatura polityczna, zaliczana zwykle do początków oświecenia, jako że nadawała kierunek myśli na reformowanie ustroju Rzeczypospolitej, zrealizowany częściowo dopiero w rozkwicie tej epoki. Król Stanisław Leszczyński (1677 - 1766), autor wielu utworów publicystycznych i ogromnej korespondencji, przyjąwszy w traktacie Głos wolny wolność ubezpieczający (1749) za swój program jednego z posłów litewskich na sejm 1733 r., poddał ostrej krytyce główne wady dawnej Rzeczypospolitej, zwłaszcza wolną elekcję i liberum veto. Swój talent pisarza politycznego ujawnił również Stanisław Konarski (1700 - 1773) w napisanej w r. 1732 broszurze pt. Rozmowa ziemianina z sąsiadem.

Historia i prawo

Na polu udostępniania źródeł historycznych znaczne zasługi położył Stanisław Konarski, rozpoczynając w r. 1732 wydawanie zbioru praw polskich pt. Volumina Legum. Z kolei gdański historyk i prawnik Gotryd Lengnich (1689 - 1774) podjął się zadania przeprowadzenia analizy ustroju Rzeczypospolitej (Ius publicum Regni Poloniae, 1742). Napisał również popularną historię Polski (Historia Polona a Lecho ad Augusti II mortem, 1748) i dzieje Prus Królewskich (Geschichte der Preussischen Lande, 1722 - 1755).

Dzieje stałej prasy o charakterze ogólnopolskim rozpoczęło ukazanie się w r. 1729 w środowisku zakonnym pijarów "Nowin Polskich", przemianowanych wkrótce na "Kuriera Polskiego", zawierających stosunkowo dobrze opracowane wiadomości krajowe i zagraniczne. Prawdziwy rozwój prasy nastąpi jednak dopiero w okresie oświecenia.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000