​Literatura polskiego oświecenia

Idee oświeceniowe, w głównej mierze zapożyczone z francuskiej myśli filozoficznej i polityczno-społecznej, pojawiały się już w okresie saskim. Grunt pod ożywienie życia umysłowego przygotowywali m.in. bracia Załuscy: Andrzej Stanisław (1695 - 1758), biskup krakowski i Józef Andrzej (1702 - 1774), biskup kijowski, twórcy biblioteki publicznej (1747), której zbiory liczyły w roku 1794, przed wywiezieniem jej do Petersburga, ponad 400 tys. druków.

Józef Andrzej Załuski zasłużył się szczególnie jako autor pierwszej obszernej bibliografii dzieł dotyczących Polski (Bibliotheca Polona magna universalis). Podwaliny pod prace reformatorskie okresu stanisławowskiego położyło dzieło Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie (1760 - 1763), krytyka wad ustrojowych Rzeczypospolitej, przedstawiająca jednocześnie projekt monarchii konstytucyjnej. Dla podniesienia kultury piśmiennictwa ważną wypowiedź stanowił traktat O poprawie wad wymowy (De emendandis eloquentiae, 1741), zawierający krytykę zawiłości języka barokowego. Konarski napisał też Tragedię Epaminondy (1756), utwór poświęcony postawom moralnym wobec ojczyzny.

Epoka Stanisława Augusta to bez wątpienia jeden z najlepszych okresów w kulturze polskiej. Król zdołał skupić wokół siebie grono utalentowanych artystów, literatów i publicystów, odegrał również zasadniczą rolę przy powołaniu już w roku 1765 trzech ważnych instytucji, przygotowujących społeczeństwo do przełomu umysłowego w duchu oświecenia: Szkoły Rycerskiej (piszemy o niej w innym miejscu), teatru narodowego i czasopisma "Monitor".

Teatr narodowy stawiał sobie za zadanie wystawianie sztuk o tematyce aktualnej, zwalczających przywary stanu szlacheckiego i pokazujących kierunki przemian życia społecznego, miał charakter dydaktyczny i antysarmacki. Pierwszy dyrektor teatru, Franciszek Bohomolec (1720 - 1784), budował swe sztuki na zasadzie kontrastu, przeciwstawiając sobie bohatera pozytywnego i negatywnego (komedie Małżeństwo z kalendarza, Staruszkiewicz, Pan dobry i inne). Od 1783 roku teatr narodowy prowadził (z przerwą w latach 1785 - 1789, kiedy kierował własnym teatrem, m.in. w Wilnie) Wojciech Bogusławski (1757 - 1829), niezły aktor, autor ogromnej liczby utworów dramatycznych, najczęściej przeróbek z obcej literatury (uległy na ogół zapomnieniu). Na trwałe wpisał się do dorobku kultury jako twórca opery (z muzyką Jana Stefaniego) Cud mniemany czyli Krakowiacy i górale (1794), rozgrywającej się we wsi Mogiła pod Krakowem. Ze względu na   kuplety o treści antyrosyjskiej po kilku przedstawieniach opera została zdjęta z afisza.

Wybitne poczucie humoru posiadał Franciszek Zabłocki (1754 - 1821), ujawniając  je w licznych przeróbkach francuskich komedii, a nade wszystko w utworze Fircyk w zalotach (1781), pełnym klasycznych pomysłów komediowych, napisanych subtelnym dialogiem, bez natarczywego moralizatorstwa. Wady szlacheckiego zaścianka odsłonił i wykpił w popularnej komedii Sarmatyzm (1785). Sprzyjając stronnictwu patriotycznemu, w czasie Sejmu Wielkiego napisał Zabłocki dziesiątki pamfletów, w których za pomocą niezwykle ciętego humoru ośmieszał przedstawicieli stronnictwa konserwatywnego.

Swe pióro na użytek reformatorów obrócił również Julian Ursyn Niemcewicz (1757 - 1841), poseł na Sejm Wielki, adiutant Kościuszki podczas insurekcji, redaktor "Gazety Narodowej i Obcej", autor utworów historycznych (Duma o Żółkiewskim, Duma o Stefanie Potockim, Śpiewy historyczne). Odrębne znaczenie w jego dorobku ma komedia polityczna Powrót posła, wystawiona na scenie teatru narodowego w styczniu 1791 roku, ośmieszająca przeciwników reform i apotezująca działalność publiczną bohatera sztuki, mającą na celu naprawę kraju.

Podczas obrad Sejmu Wielkiego ogromną rolę odgrywała publicystyka. Ważne miejsce w dyskusji nad kształtem ustrojowym państwa zajęła twórczość Stanisława Staszica (1755 - 1826), autora Uwag nad życiem  Jana  Zamoyskiego  (1787) i  Przestróg   dla   Polski   (1790), w których wskazywał na źródła słabości państwa i drogi jego odnowy. Współbrzmiał z nią dorobek Hugona Kołłątaja (1750 - 1812), jednego głównych działaczy stronnictwa patriotycznego i współtwórcy Konstytucji 3 Maja, który w utworze pt. Do Stanisława   Małachowskiego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka (1788) wyłożył program reform w duchu republikanizmu.

Z Kołłątajem i jego "Kuźnicą" - skupiającą grono wybitnych publicystów w służbie reformy - współpracował Franciszek Salezy Jezierski (1740 - 1791), nazywany "wulkanem gromów Kuźnicy", który w swych utworach propagował radykalne hasła, będące w pewnej mierze odbiciem idei rewolucji francuskiej, zwłaszcza postulat przyznania ludowi pierwszego miejsca w państwie jako jego suwerenowi (Duch nieboszczki Bastylii; Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane; Katechizm o tajemnicach rządu polskiego i powieść Rzepicha, matka królów). Najwybitniejszym przedstawicielem literatury polskich jakobinów był Jakub Jasiński (1761 - 1794), generał w czasie insurekcji kościuszkowskiej, radykalny przywódca powstania w Wilnie, a potem obrońca warszawskiej Pragi, gdzie zginął. Rewolucyjny i patriotyczny nurt jego twórczości reprezentują m.in. Do egzulantów polskich o stałości (1793) i Do narodu (1794). Posiadał wybitny talent poetycki, który ujawnił w poemacie heroikomicznym Sprzeczki oraz w wierszach satyrycznych, bajkach, erotykach i sielankach.

Już na początku panowania Stanisława Augusta znaczne zasługi w służbie reformy położyli autorzy "Monitora", pisma wzorowanego na angielskim "Spectatorze", propagujący głównie program pozytywny, a krytykujący "sarmackie obyczaje". Wkrótce zrodziła się inicjatywa słynnych obiadów czwartkowych na zamku królewskim, zebrań naukowo-literackich, których uczestnicy z udziałem monarchy dyskutowali najczęściej nad zagadnieniami z dziedziny literatury, odczytywali swe utwory, przeprowadzali turnieje poetyckie itd. Nieoficjalnym organem tego kręgu było czasopismo literackie "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" (1770 - 1777), które redagowali historycy,  kolejno  Jan Albertrandi i Adam Naruszewicz. Czołowi przedstawiciele obozu patriotycznego powołali do życia z początkiem 1791 roku "Gazetę Narodową i Obcą", reprezentującą bardzo wysoki poziom informacyjny. W charakterze miesięcznika popularnonaukowego, drukującego artykuły dotyczące również reform politycznych, wychodził w latach 1782 - 1792 "Pamiętnik Polityczny i Historyczny", redagowany przez księdza Piotra Świtkowskiego.  Warto  wspomnieć  również o najwybitniejszych drukarzach i księgarzach warszawskich, Piotrze Dufour i Michale Gröllu, którzy wydawali większość książek pisarzy polskiego i europejskiego oświecenia.

Miano najwybitniejszego poety i pisarza tego okresu należy się bez wątpienia Ignacemu Krasickiemu (1735 - 1801), biskupowi warmińskiemu. Królowi zawdzięczał karierę duchowną i niezależność finansową, ale laury poetyckie zdobywał własnymi, niepospolitymi zdolnościami literackimi oraz talentem humorysty i wielkiego dydaktyka. Objawił go najwcześniej w poematach heroikomicznych. W Myszeidzie (1775), osnutej na  legendarnym wątku o królu Popielu zjedzonym przez myszy, ale będącej w istocie igraszką poetycką na tematy historyczne, można doszukiwać się satyry na nonsensy życia politycznego. Z kolei Monachomachia (1778), ośmieszająca przywary mnichów, walczących ze sobą w pseudouczonej dyspucie, a wreszcie w bójce na pięści, zrodziła liczne protesty. Odpowiedział na nie książę biskup w Antymonachomachii (1780), odwołując rzekomo krytykę zakonników, w istocie skłaniając ich do zastanowienia się nad własnym życiem.

Talent poety moralizatora  objawił  Krasicki  w Bajkach i przypowieściach (1779), a przede wszystkim w Satyrach (1779), wyszydzających część ówczesnych elit społecznych za przywary, takie jak zepsucie obyczajów, tępotę umysłową, pijaństwo, bezkrytyczną fascynację modą itd. Wymowę dydaktyczną posiadają także, stanowiące nowość w ówczesnej literaturze polskiej, powieści pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) i Pan Podstoli (1778). W pierwszej z nich ukazał przemianę szlachcica w dobrego gospodarza i oświeconego politycznie obywatela, zaś ustami tytułowego bohatera drugiej powieści wypowiedział swe poglądy na sprawy społeczne i rodzinne oraz opisał życie szlacheckie końca XVIII wieku. Aktywność literacka Krasickiego zakończyła się na początku lat osiemdziesiątych, później zapisał się jeszcze jako autor próby zarysu literatury powszechnej (O rymotwórstwie i rymotwórcach, 1793).

Poważne miejsce w dorobku liryki okresu oświecenia zajęła twórczość pozostałych poetów związanych ze środowiskiem dworskim Stanisława Augusta. Uprawiał ją z niezłym powodzeniem Adam Naruszewicz (1733 - 1796), przede wszystkim historyk, także tłumacz pisarzy antycznych, pisujący często wiersze okolicznościowe na zmówienie dworu, ale również oryginalny poeta, co udowodnił w zbiorze pt. Liryka, (1778) i w satyrach (m.in. Wiek zepsuty, 1771, Chudy literat, 1773). Stałym uczestnikiem obiadów czwartkowych był Stanisław Trembecki (zm. 1812), szambelan królewski, doskonale władający słowem, lecz do swojej twórczości mający stosunek niedbały, toteż za jego życia ukazały się tylko nieliczne wiersze, poematy i bajki (opisy ogrodów Powązki, 1774 i Sofiówka, 1806; wiersz Do moich współziomków, 1789).

Znakomite przekłady literatury francuskiej oraz satyry, fraszki (m.in. poemat heroikomiczny Organy) pozostawił po sobie przedwcześnie zmarły poeta Tomasz Kajetan Węgierski (1756 - 1787). W okresie stanisławowskim debiutował Józef Wybicki (1747 - 1822), jeden z ważniejszych działaczy królewskiego obozu reform, uczestnik powstania kościuszkowskiego, późniejszy autor Mazurka Dąbrowskiego (1797). Z okresu jego współpracy z Andrzejem Zamoyskim nad nowym kodeksem praw pochodzą Listy patriotyczne (1777 - 1778). Pisał również sztuki teatralne i wiersze.

Lirykę sentymentalną, wzorowaną na motywach ludowych, uprawiali głównie poeci skupieni w Puławach wokół dworu księcia Adama Czartoryskiego i jego żony Izabeli z Flemmingów. Do czołowych przedstawicieli tego ośrodka zaliczał się Franciszek Dionizy Kniaźnin (1750 - 1807), wypowiadający się głównie w wierszach refleksyjnych, miłosnych (Erotyki, 1779), religijnych i patriotycznych (Matka obywatelska), pisał również bajki, wodewile (Cyganie) i opery (Trzy gody). Franciszka Karpińskiego (1741 - 1825) ceniono najwyżej za sielanki (Laura i Filon) i pieśni miłosne, w tym erotyki do Justyny (Do Justyny. Tęskność na wiosnę). Korzystał często z twórczości ludowej (Pieśń mazurska; Pieśni dziada sokalskiego). Klasyczną prostotę osiągnął w twórczości religijnej (Pieśni nabożne, 1792), która przyniosła mu wielką popularność (Kiedy ranne wstają zorze; Wszystkie nasze dzienne sprawy; kolęda Bóg się rodzi). Ból po upadku Polski wyraził najpełniej w utworze Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta  (1797).

Spośród obfitej literatury pamiętnikarskiej jako najbardziej interesujące dzieło wyłaniają się Pamiętniki, czyli Historia polska, księdza Jędrzeja Kitowicza (1728 - 1804), konfederata barskiego. Swym piórem towarzyszył i opisywał, posługując się często własnym komentarzem, wydarzenia schyłku epoki saskiej i czasy stanisławowskie (1743 - 1798), nie odżegnując się od głębokiej krytyki stylu życia szlachty w tym okresie. Obszerne Pamiętniki pozostawił po sobie Marcin Matuszewicz (zm. 1773). Niezwykle szczerą wypowiedzią jest też pamiętnik Franciszka Karpińskiego Historia mego wieku i ludzi z którymi żyłem.

Najwybitniejszym historykiem polskim, piszącym w oświeceniu, był niewątpliwie Adam Naruszewicz. Do dzieła swojego życia przygotowywał się wiele lat, pisząc najpierw Żywot Jana Karola Chodkiewicza, a następnie, zachęcony przez króla, opracował Memoriał względem pisania historii narodowej, w którym proponował utworzenie zespołu do poszukiwania i porządkowania źródeł historycznych. W roku 1775 rozpoczął pisanie swojej Historii narodu polskiego, która ukazała się drukiem w latach 1780 - 1786. To monumentalne dzieło objęło tylko część średniowiecza, do roku 1388, stanowiło jednak na owe czasy ujęcie najbardziej nowoczesne, oparte na źródłach historycznych, a oczyszczające dzieje Polski z domysłów i treści legendarnych. Zespół badaczy pod jego kierunkiem rozpoczął kopiowanie źródeł w roku 1781, gromadząc ten ogromny materiał w 231 tomach pod nazwą "Tek Naruszewicza". Wydarzenia polityczne przerwały niestety prace zarówno nad Historią..., jak również nad gromadzeniem źródeł historycznych. Spośród dzieł innych autorów należy wymienić jeszcze, poświęcone historii powszechnej, Historię polityczną królestwa francuskiego Kajetana Skrzetuskiego i Dzieje królestwa szwedzkiego Wincentego Skrzetuskiego. Treści historyczne można odnaleźć również w twórczości Stanisława Staszica i Hugona Kołłątaja.

Ożywienie umysłowe okresu oświecenia wpłynęło także na rozwój życia muzycznego, zwłaszcza opery. Znaczną popularność zdobyły dzieła Słowaka z pochodzenia, Macieja Kamieńskiego (1734 - 1821), w tym Nędza uszczęśliwiona, wystawiona w roku 1778 na scenie teatru narodowego. Opery grano również na dworach magnackich, na przykład w Słonimiu - rezydencji Michała Kazimierza Ogińskiego, hetmana wielkiego litewskiego, zarazem poety i muzyka, w Puławach u Czartoryskich, a także na zamku Radziwiłłów w Nieświeżu. Wśród kompozytorów muzyki instrumentalnej i jej wykonawców wyróżnili się Jan Wański, Wojciech Dankowski i Feliks Janiewicz; polonezy pisał Michał Kleofas Ogiński (1765 - 1833). 

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000