Mikołaj Rej i Jan Kochanowski - najwybitniejsi przedstawiciele polskiego odrodzenia

Mikołaj Rej (1505 - 1569)

Nie znane są dokładnie początki działalności pisarskiej Reja. Debiutując w 1543 roku Krótką rozprawą między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, miał już z pewnością pewien dorobek literacki. Debiutanckie dzieło Reja  ukazało się w początkowym etapie rozwoju ruchu egzekucyjnego w Polsce i porusza problemy leżące na sercu większości egzekucjonistów, do których zaliczał się także sam pisarz.

W Krótkiej rozprawie Rej nie deklarował się jeszcze po żadnej ze stron w toczących się dysputach religijnych, chociaż niewątpliwie zetknął się z nowinkami religijnymi. Zgoła odmienne stanowisko zaprezentował Rej w dziele Kupiec, to jest Kstałt a podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego (1549). Autor korzystał tu z pierwowzoru bawarskiego luteranina Thomasa Naogeorga, od którego przejął fabułę, znacznie ją rozszerzając. Umierający kupiec dokonuje obrachunku z życiem i staje przed Sądem Ostatecznym, ale nie oczekuje nagrody za dobre uczynki, a jedynie za czystą i żarliwą wiarę, która według Lutra miała stanowić podstawę zbawienia.

W 1557 roku, a więc w okresie największej aktywności politycznej i religijnej Reja, ukazała się w Krakowie jego Świętych słów a spraw Pańskich ... Kronika albo Postylla, polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótce uczyniona. Nazwa Postylla pochodzi od łacińskich słów post illa verba, czyli po owych słowach, w tym przypadku po przeczytaniu Ewangelii.

Postyllę Reja poprzedziła Postylla polska domowa... Grzegorza Orszaka. Dzieło Reja jest nie tylko gotowym materiałem dla kaznodziei zborowego, ale nadawało się także do czytania w domu. Autor przedstawił w nim własne zdanie na temat wielu kwestii religijnych (stosunek dobrych uczynków do wiary, obrzędowość kościelna, kaznodziejstwo), ale uczynił to z umiarem, bez zbytniego entuzjazmu ani wrogości charakterystycznej dla niektórych reformatorów tego okresu.

Kolejne dzieło Wizerunek własny żywota  człowieka  poczciwego...   wydane w 1558 roku nawiązuje do popularnej w średniowieczu formy zwierciadła, zresztą wzorował się tu Rej na Palingeniusie, wybitnym humaniście włoskim. Wizerunek  jest swoistym podręcznikiem filozofii i apoteozą wiejskiego życia w pełnej harmonii z przyrodą, z dala od niepokojów i zawieruch wojennych. W Zwierzyńcu, w którym "rozmaitych stanów, ludzi, źwierząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane" (1562) przedstawił portrety różnych ludzi mu współczesnych, stanowiące czasem udane pochwały, a czasem ciętą satyrę, która nie ominęła samej królowej Bony.

Dzieło składa się z kilkuset epigramatów ośmiowierszowych, niezwykle zwięzłych i dosadnych, opatrzonych z reguły ilustracjami. Ostatnią - piątą część Zwierciadła - stanowiły Przypowieści przypadłe, wydane w 1574 roku oddzielnie jako Figliki albo Rozlicznych ludzi przypadki dworskie. Jest to zbiór ciętych dowcipów, znaczna ich część dotyczy księży i zakonników, a drwią z dostojeństw, obłudy i udawanej pobożności.

 Jedno z ostatnich dzieł - Źwierciadło albo  Kstałt, w którym "każdy stan snadnie sie może swym sprawom jako we źwierciadle przypatrzyć" - stanowi podsumowanie twórczego życia pisarza. Główną część dzieła stanowi Żywot człowieka poczciwego.

Kolejny raz powrócił tutaj Rej do prezentacji wzorcowego modelu życia, jakim był dla niego ideał szlachcica-ziemianina. Na kartach Zwierciadła przewija się także motyw   śmierci i nieuchronnego końca. Nie jest to jednak rozpaczliwe żegnanie się ze światem, ale spokojna zaduma nad przemijaniem, które jest tak nieuchronne, jak następujące po sobie pory roku. Pisarz ma poczucie dobrze spełnionej misji społecznej, którą było dla niego pisanie. W swoim testamencie w stylu biblijnych proroków przestrzegł także Polaków przed groźbą upadku Ojczyzny.

Jan Kochanowski (1530 - 1584)

Szczytowym osiągnięciem polskiej literatury w okresie Odrodzenia jest twórczość Jana Kochanowskiego. W pierwszym okresie jego pisarstwa dominowała poezja łacińska, której praktycznie nigdy nie zarzucił. Pod wpływem osobistych przeżyć, których dostarczały mu podróże po Europie i pobyt na zagranicznych uniwersytetach, pisał Kochanowski nieskazitelną łaciną liryki, elegie, erotyki, dając w nich przykład niezwykłego kunsztu poetyckiego.

Polską twórczość Kochanowskiego otwiera wydany w 1561 roku wiersz O śmierci Jana Tarnowskiego... Z wczesnego okresu twórczości poety pochodzi śpiewana do dziś w kościołach pieśń Czego chcesz od nas, Panie... wydana z poematem Zuzanna (1562). W tym czasie Kochanowski związał się z dworem królewskim i znalazł możnego protektora w osobie biskupa Piotra Myszkowskiego.

Powstała wtedy część Fraszek i Pieśni, oraz dwa utwory poetycko-publicystyczne Zgoda i Satyr albo dziki mąż (1564). Z okresu dworskiego pochodzi też m.in. wiersz, który w pośmiertnym wydaniu otrzymał tytuł Muza i był faktycznym manifestem twórczym poety, pomimo licznych rozczarowań wierzącego w nieśmiertelną sławę, która będzie nagrodą za jego twórczość.

Podobne motywy przejawiają się w Pieśniach (pierwsze wydanie 1586). Kochanowski zapoczątkował ten gatunek w literaturze polskiej i określił dla niego wzorce, obowiązujące przez następne lata. Pieśni Kochanowskiego, to liryczne utwory opiewające miłość, piękno przyrody, uroki sielskiego bytowania, męstwo, odwagę i patriotyzm, nie pozbawione także refleksji moralnej i akcentów biograficznych. Przebija z nich także głęboka refleksja i zaduma nad ludzkim istnieniem i zmiennością losu, czasem poeta proponuje przeciwstawić stałość sumienia i cnoty.

Ważne miejsce w twórczości Kochanowskiego zajmują Fraszki, które tak jak i Pieśni pisał przez całe życie. Jedyne ich wydanie za życia poety  ukazało  się w Krakowie w 1584 roku   Te drobne utwory, nieraz o błahej tematyce, pisane przy różnych okazjach i adresowane często do konkretnych osób, zawierają jednak głębokie refleksje nad życiem. W przeciwieństwie jednak do Pieśni, w których Kochanowski starał się zmienności losu przeciwstawić stoicką postawę, we Fraszkach ucieka się do tonu żartobliwego i poprzez głoszoną pochwałę otaczającego świata i przemijającej chwili, bliski jest postawie epikurejskiej.

W połowie lat siedemdziesiątych kontakty Kochanowskiego z dworem królewskim stawały się coraz rzadsze, co nie oznacza, że poeta stracił z oczu sprawy państwa. Uczestniczył w obu elekcjach i zapisał się niefortunnym wystąpieniem, w którym nawoływał do osadzenia na tronie przedstawiciela jednej z panujących w krajach sąsiednich dynastii. Po elekcji Batorego Kochanowski należał do grona jego gorących zwolenników. Łączyły go także więzy przyjaźni z ludźmi  z bezpośredniego  otoczenia  króla, a zwłaszcza z Janem Zamoyskim. Ślub Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną (12 I 1578) uświetnił poeta napisaniem pierwszej polskiej humanistycznej tragedii politycznej Odprawa posłów greckich.

Jednym z największych osiągnięć poetyckich Kochanowskiego był przekład psalmów biblijnych (Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego, 1579). Przekładów, a czasami parafraz Psalmów pojawiło się w okresie odrodzenie bardzo dużo. Był to wynik niechęci, jaką humaniści żywili do łacińskiego przekładu Biblii dokonanego przez św. Hieronima, tzw. Wulgaty. Kochanowski znał z pewnością wcześniejsze przekłady polskie Walentego Wróbla, Mikołaja Reja i Jana Leopolity, ale nie stanowiły one dla niego wzoru do parafrazy.

Przekład Kochanowskiego obejmuje 150 psalmów, ujętych w pięć ksiąg, z których  wyodrębniono  i  wydano oddzielnie (w tym samym roku co cały Psałterz) siedem psalmów pokutnych. Przekład Kochanowskiego wyróżnia się nie tylko artyzmem, ale specyficznym podejściem do spraw wyznaniowych. Jego Psałterz ma charakter ponadwyznaniowy, zacierają się w nim i mieszają atrybuty Boga starotestamentowego, chrześcijańskiego i greckiego. Psalmy Kochanowskiego śpiewali więc zarówno katolicy, jak i protestanci. Psałterz jest najobszerniejszym dziełem poety i stanowi niemal trzecią część jego spuścizny literackiej.

Ostatnim wielkim dziełem Kochanowskiego był cykl utworów żałobnych - Treny - napisanych po śmierci ukochanej córeczki Urszuli (1580). Nikt dotychczas w literaturze polskiej nie przemówił z taką siłą ojcowskiego uczucia i bólu po stracie dziecka, jak uczynił to Kochanowski.

 W ostatnich latach życia poeta poświęcił się twórczości okolicznościowej i panegirycznej. Trzecie małżeństwo kanclerza Zamoyskiego uczcił epitalamium In nuptias ... Joannis de Zamoscio ... ac Griseldis Bathorrheae (1583). Upamiętnił także słynne zwycięstwa w wojnie z Moskwą; pod Pskowem (De expugnatione Polottei, 1580) i brawurową wyprawę Krzysztofa Radziwiłła (Jezda do Moskwy, 1581). Większość czasu poświęcał jednak zebraniu i przygotowaniu do druku swoich dzieł. Zmarł nagle na atak serca 22 VIII 1584 roku w Lublinie, dokąd udał się na sejm. Pochowany został w kościele w Zwoleniu.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000