Naddunajskie plany hetmana Jana Zamoyskiego
Zaangażowanie się pierwszych Wazów w konflikty ze Szwecją i Moskwą musiało osłabić możliwości prowadzenia aktywnej polityki wobec południowo-wschodnich sąsiadów Rzeczypospolitej, jak również wobec mieszkańców ruskich ziem Korony, w tym potężniejącej Kozaczyzny.
Polityka Zygmunta III, który przyjął wariant defensywny, obawiając się gniewnej reakcji cesarstwa na ewentualne wtargnięcie w sferę jego wpływów, nie współbrzmiała z oczekiwaniami szlachty, szczególnie zainteresowanej Mołdawią ze względów gospodarczych (masowy import wołów).
Inaczej zachowywał się hetman wielki koronny, Jan Zamoyski, który nie zważając zbytnio na reakcje Habsburgów pragnął rozszerzyć i umocnić wpływy polskie w Mołdawii, Wołoszczyźnie i Siedmiogrodzie, a po uczynieniu tych księstw lennami Polski - oprzeć jej granice na Dunaju, chociaż groziło to również kontrofensywą Turcji, roszczącej sobie podobne prawa do tych księstw.
U schyłku XVI w. polskie wpływy w omawianych księstwach zostały mocno ograniczone, gdyż w Siedmiogrodzie panował związany z Turcją Krzysztof Batory, a hospodar wołoski, Michał Waleczny zmierzał do budowy państwa rumuńskiego, w tym celu starając się podporządkować sobie zarówno Mołdawię, jak też Siedmiogród.
Po wojnie austriacko-tureckiej obaj dostali się w roku 1593 pod wpływy cesarza Rudolfa II. Jan Zamoyski - nie czekając na losy dyskusji o lidze antytureckiej i na zebranie podatków na wojnę z Turcją - opierając się na uchwale sejmu krakowskiego z 1595 roku, postanowił orężem zdobyć przyczółek za południową granicą Rzeczypospolitej.
W tym celu wkroczył na czele 7-tysięcznego wojska do Mołdawii, osadzając na tronie w Jassach jako lennika Polski Jeremiego Mohyłę, spowinowaconego z Potockimi. Do kolejnej interwencji został zmuszony na skutek sięgnięcia po Mołdawię przez Michała Walecznego i jesienią 1600 roku przywrócił tron hospodara mołdawskiego Jeremiemu Mohyle, a następnie wyruszył do Wołoszczyzny przeciwko Michałowi Walecznemu, którego wojsko rozgromił w bitwie nad rzeką Telezyną koło wsi Bucov pod Ploesti.
Na tron hospodara wołoskiego w Bukareszcie wprowadził brata hospodara mołdawskiego, Szymona Mohyłę, który jednakże po odejściu wojsk Zamoyskiego został zrzucony z tronu (1601) i Wołoszczyzna została podporządkowana Turcji.
Znacznie dłużej utrzymały się wpływy polskie w Mołdawii. Kiedy zabrakło już Zamoyskiego, dbali o nie magnaci, właściciele olbrzymich majątków na Rusi, wyprawiając się ze zmiennym szczęściem na teren hospodarstwa. W 1607 roku na czele wojsk prywatnych interweniowali oni w Mołdawii, osadzając na tronie w Jassach Konstantego Mohyłę, szwagra przywódcy wyprawy, Stefana Potockiego, który powtórnie wyprawił się do hospodarstwa po obaleniu Konstantego przez Turcję, która przekazała tron Stefanowi Tomży.
Interwencja zakończyła się porażką Polaków w bitwie pod Sasowym Rogiem (19 lipca 1612), a jej przywódcy dostali się do niewoli, z której wykupił ich dopiero hetman Stanisław Żółkiewski. Nie zniechęciło to magnatów do kolejnej wyprawy. Jesienią 1615 roku ekspedycja dowodzona przez Michała Wiśniowieckiego i Samuela Koreckiego doprowadziła do odebrania Tomży tronu mołdawskiego i powołania nowego hospodara, Aleksandra Mohyły.
Kres jego panowaniu położyła jednak wysłana przez sułtana wyprawa Iskandera paszy, który rozbił w roku 1616 wojska magnackie i tron w Jassach oddał Michałowi Radułowi.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
