Oświecenie w Polsce
Oświecenie było epoką w kulturze i nauce europejskiej, wspierającą się na filozofii racjonalizmu (René Descartes zwany Kartezjuszem) i empiryzmu (Francis Bacon).
Charakteryzowało się wzrostem krytycyzmu wobec dotychczasowych autorytetów w nauce i życiu duchowym, optymizmem co do możliwości odkrycia praw rządzących życiem przyrodniczym i społecznym (w związku z czym istotne znaczenie przypisywano edukacji). Ważną rolę odegrała w tym zakresie Encyklopedia francuska, redagowana przez Denisa Diderota oraz jego współpracowników: Jeana d’Alemberta, François Marie Aroueta zwanego Wolterem, Jeana Jacquesa Rousseau, Charlesa Louisa Montesquieu. Ich twórczość, jak też wielu innych myślicieli, uczonych i pisarzy, była znana w Rzeczypospolitej, wpływając na kierunki rozwoju naszej kultury.
A ta nie była jednorodna. W literaturze i sztuce rozwijała się w trzech nurtach, z których dwa pierwsze (klasycyzm i sentymentalizm) ucieleśniały ideały oświeceniowe, natomiast rokoko nawiązywało, zwłaszcza w sztukach pięknych, do rozwiązań minionej epoki baroku. Klasycyzm cechował się przede wszystkim prostotą i harmonią środków wyrazu, nawiązaniem do inspiracji antycznych. Sentymentalizm kładł nacisk na umiejętność przekazywania głębi ludzkiej natury, w literaturze objawiając się skłonnością do moralizatorstwa.
Polscy twórcy oświeceniowi, odmiennie niż na Zachodzie, gdzie ważnym zadaniem była walka z absolutyzmem państwa, musieli walczyć przede wszystkim z ideałami złotej wolności szlacheckiej i starać się o wzmocnienie państwa w obliczu zagrożenia jego bytu. Polskie oświecenie rozkwitło pełnym blaskiem pod rządami ostatniego władcy Rzeczypospolitej (choć prekursorskie dzieła pojawiały się już za panowania Augusta III) i przeciągnęło się na pierwsze trzy dziesięciolecia okresu niewoli. Wydało nie tylko wybitnych twórców, ale też poszerzyło ogromnie krąg osób myślących i działających według nowej filozofii.
Nauka doby oświecenia, nakierowana głównie na działalność edukacyjną, nie zanotowała zbyt wielu dzieł oryginalnych o epokowym wydarzeniu.
W matematyce znaczną wartość przedstawiają prace Michała Hubego (1737 - 1807), dotyczące rachunku różniczkowego. Wybitną postacią życia naukowego, a zasłużoną wielce na polu reformowania uniwersytetów w Krakowie i Wilnie, był Jan Śniadecki (1756 - 1830), autor stojącego na wysokim poziomie podręcznika pt. Rachunku algebraicznego teoria przystosowania do linii krzywych (1783). Z naukami matematycznymi łączyły się jego zainteresowania astronomią (m.in. uruchomił w Krakowie w roku 1790 obserwatorium astronomiczne), w której doszedł do interesujących odkryć dotyczących planetoid. Większość najwartościowszych dokonań tego uczonego przypadła jednak na czasy zaborów. Wtedy również wyróżnił się jego brat Jędrzej (1768-1838), chemik, autor polskiej terminologii chemicznej. Z kolei Marcin Poczobutt-Odlanicki (1728 - 1810), rektor Akademii Wileńskiej, przeprowadzał w obserwatorium wileńskim ważne z punktu widzenia nauki badania nad zaćmieniami, gwiazdami stałymi i planetą Merkury.
W pracach dotyczących zagadnień fizykochemicznych, twórczo adaptując na grunt polski teorię Lavoisiera, wyróżnił się profesor Akademii Krakowskiej, Jan Jaśkiewicz (1749 - 1809). W zakresie nauk przyrodniczych największy i najbardziej twórczy dorobek pozostawił po sobie nie akademik, a proboszcz z Ciechanowca na Podlasiu, Krzysztof Kluk (1739 - 1796), autor najlepszego do jego czasów opisu flory polskiej w postaci Dykcjonarza roślinnego (1786 - 1788), kilkakrotnie wydawanego podręcznika szkolnego Botanika dla szkół narodowych (1785) i czterotomowego dzieła z zakresu zoologii Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo (1779).
W dziejach medycyny tego okresu zapisali się dobrze zwłaszcza uczeni gdańscy i krakowscy. Ogromne zasługi na polu zreformowania Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Krakowskiego położył Andrzej Badurski (1740 - 1789), ale najpoważniejszą osobowość naukową stanowił profesor tego uniwersytetu Rafał Czerwiakowski (1743 - 1816), uznawany za twórcę nowoczesnej polskiej chirurgii. Zaznaczył się również rozwój geografii (Ignacy Zaborowski, Franciszek Siarczyński) i kartografii (Józef Aleksander Jabłonowski, Jan Antoni Rizzi-Zannoni, Karol de Perthées). W naukach filologicznych poczesne miejsce należy się Onufremu Kopczyńskiemu (1735 - 1817), pijarowi, autorowi Gramatyki dla szkół narodowych (1778), dającej po raz pierwszy systematyczne ujęcie polskiego języka, z możliwościami jego zastosowania również w naukach posługujących się niemal wyłącznie językiem łacińskim.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
