​Podstawy geograficzne monarchii jagiellońskiej

Polska w dobie unii krewskiej rozciągała się na powierzchni ok. 244 tys. km2. Naturalne niegdyś granice państwa, opierające się na Bałtyku, Odrze i Karpatach, na skutek późniejszych wydarzeń politycznych zostały ukształtowane w sposób nieco sztuczny.

Podstawę geograficzną państwa stanowiły dwie pradawne dzielnice, Wielkopolska i Małopolska. Mazowsze było częściowo zhołdowane (lenno), a częściowo inkorporowane. Od strony północnej dostęp do Bałtyku został zamknięty przez usadowienie się na Pomorzu Gdańskim państwa krzyżackiego, w obrębie którego znalazła się także ziemia chełmińska. Kontakty z Pomorzem Zachodnim zostały ograniczone przez powstanie Nowej Marchii i w czasach andegaweńskich wygasły.

Jedynie Wałcz i Czaplinek pozostały przy Polsce, natomiast związki lenne z Santokiem i Drezdenkiem ustały z chwilą śmierci Kazimierza Wielkiego. Od Zachodu niewygodnym sąsiadem Polski była Brandenburgia. Poza zasięgiem Polski pozostał Śląsk. Polityka Kazimierza Wielkiego zmierzająca do rewindykacji tej dzielnicy została zaniechana w czasach andegaweńskich, a Jagiellonowie generalnie przenieśli ciężar państwa na wschód.

Od południowego zachodu Polska sąsiadowała z Węgrami, złączona z nimi w czasach Ludwika Węgierskiego unią personalną. Największymi nabytkami Kazimierza Wielkiego było przyłączenie Rusi Halickiej i zhołdowanie zachodniego Podola i Księstwa Włodzimierskiego. W czasach andegaweńskich Ruś przeszła nie tyle we władanie Węgier, ile stała się własnością dynastii. Podole i Włodzimierz znalazły się w silnej strefie wpływów litewskich. Po stronie wschodniego sąsiada - Litwy - pozostawało także Podlasie.

Powierzchnia Litwy była blisko czterokrotnie większa od Polski, państwo to rozciągało się od Bałtyku do Morza Czarnego. Dostęp Litwy do Bałtyku, podobnie jak i Polski, zamykały państwa zakonne: Kawalerów Mieczowych i Krzyżaków. Południowa granica księstwa sięgała daleko w step i w okresie szczytowego rozwoju opierała się na górnym Dniestrze, Morzu Czarnym i górnym Dnieprze. Była to granica bardzo płynna i w niektórych okresach nawet trudna do określenia. Granica północno-wschodnia i wschodnia kształtowała się w ogniu walk z księstwem moskiewskim.

W początkach interesującego nas okresu po stronie litewskiej pozostawała ziemia połocka, Witebsk, Smoleńsk, księstwa wierchowskie, czernihowskie i Kijów. Polska była krajem o daleko posuniętym procesie konsolidacji wewnętrznej, który ułatwiała w znacznej mierze korzystna rzeźba terenu i dobrze rozwinięte szlaki komunikacyjne. Tymczasem Litwa pokryta była nieprzebytymi puszczami utrudniającymi wewnętrzne kontakty.

Panowanie Jagiellonów na tronie Polski i Litwy upłynęło pod znakiem licznych konfliktów zbrojnych, w wyniku których zmianom ulegały granice obu państw. Pierwsze zmiany nastąpiły już pod koniec XIV wieku Wyprawa ruska królowej Jadwigi przyniosła Polsce nabytek w postaci Rusi Halicko-Włodzimierskiej, na terenie której ścierały się wcześniej wpływy Polski, Węgier i Litwy.

Obecność wojsk polskich w tym regionie przyczyniła się do zhołdowania Mołdawii i przybliżyła Polskę do Morza Czarnego. Lenno to nigdy nie zostało na trwałe złączone z Polską, a hospodarowie mołdawscy w XV wieku umiejętnie lawirowali pomiędzy Polską, Węgrami a Turcją. Pod koniec stulecia Polska faktycznie straciła zwierzchność nad tym terytorium.

Drugie księstwo naddunajskie, Wołoszczyzna, znalazło się w strefie wpływów węgierskich. Terytorium spornym pomiędzy połączonymi świeżą unią państwami było Podole zachodnie i Wołyń. Część Podola Jagiełło nadał wojewodzie krakowskiemu Spytkowi z Melsztyna, reszta znalazła się pod rządami Witolda. Wołyń przeszedł w ręce Lubartowiczów i na trwałe związany został z Litwą. Posiadłości litewskie powiększone zostały też o kilka drobnych księstw pomiędzy Litwą a Moskwą.

Zdołała też Litwa podporządkować sobie Nowogród Wielki i Psków, gdzie Witold wysyłał swoich namiestników W XV wieku nastąpiły dalsze - na ogół korzystne - zmiany granic Polski i Litwy. W 1404 roku ostatecznie przyłączony został do Litwy Smoleńsk i utrwalona zwierzchność nad Nowogrodem i Pskowem. W podpisanej ugodzie z Moskwą (1408) granica między obu księstwami została naznaczona na rzece Ugrze.

W wyniku wielkiej wojny z Zakonem do Litwy powróciła Żmudź - najpierw jako dożywocie Witolda, a od 1422 już na stałe. Z kolei Kazimierz Jagiellończyk wcielił do Litwy Starodub, Brańsk i Putywl, będące dotychczas we władaniu wnuka Kiejstuta, Michała Zygmuntowicza. Podpisana przez króla ugoda z Wasylem III w 1448 roku potwierdzała przynależność do Litwy Smoleńska, Mceńska i Lubucka, a do Moskwy Rżewa, ale spod zwierzchności Litwy wyłączono Nowogród i Psków (zostały zajęte przez Moskwę w latach 1471 - 79).

Posiadłości Polski na południowym-wschodzie powiększyły się w I połowie XV wieku o Podole. Jeszcze pod panowaniem litewskim Podole zostało poszerzone o ziemie nad górnym Bohem i w takim kształcie przeszło pod zwierzchność Polski, po śmierci Witolda (1430) opowiedziało się za związkiem z Polską. Polacy zajęli Kamieniec Podolski, Czerwonogród, Smotrycz i Skałę, tworząc z rewindykowanych terenów województwo podolskie (1434). Utrwaliła się natomiast władza litewska na Wołyniu, do którego przyłączony został Włodzimierz, leżący do niedawna w polskiej strefie wpływów.

Przynależność Podola do Polski a Wołynia do Litwy została ostatecznie zagwarantowana przez Kazimierza Jagiellończyka w 1453 roku Południowa granica została przesunięta na Spisz. W wyniku transakcji pomiędzy Jagiełłą a Zygmuntem Luksemburczykiem (1412) Polska otrzymała 13 miast spiskich m.in. Spisz, Lubowlę i Poprad. W 1443 roku biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki kupił od księcia cieszyńskiego Wacława I księstwo siewierskie, które jako odrębne państewko biskupów krakowskich funkcjonowało w granicach Polskich.

Na północy korzyści terytorialne Polski były nieproporcjonalne do zwycięstwa odniesionego pod Grunwaldem i dalszych sukcesów w wojnie z Krzyżakami. Pokój toruński (1411) przywrócił Polsce jedynie ziemię dobrzyńską, a Mazowszu - ziemię zawkrzeńską. W 1422 roku do Polski powróciła Nieszawa, Orłów i Murzynów na Kujawach, co potwierdzono także pokojem z Krzyżakami w Brześciu (1437). W II połowie XV wieku najcenniejszą zdobyczą Polski było odzyskanie Pomorza Gdańskiego. W wyniku drugiego pokoju toruńskiego (1466) Pomorze Gdańskie z Malborkiem, Elblągiem, Sztumem Ziemią Michałowską i Chełmińska powracało do Polski jako Prusy Królewskie. Pod zwierzchnością Polski znalazło się także biskupstwo warmińskie (dominium warmińskie). Państwo zakonne ze stolicą w Królewcu stało się lennem polskim.

Nastąpiły też istotne zmiany terytorialne na Mazowszu. Już w początkowym okresie panowania Jagiełły książęta mazowieccy Janusz I i Ziemowit IV odnowili związki lenne z Polską, a Ziemowit, który poślubił siostrę królewską, otrzymał w posiadanie ziemię bełską. Intrygi Zygmunta Luksemburczyka i Krzyżaków skłoniły Ziemowita do wystąpienia przeciw Polsce. Jagiełło nie cofnął się przed użyciem siły, aby zmusić obu władców do hołdu lennego (1426).

W 1462 roku po śmierci książąt płockich Władysława II i Ziemowita IV Kazimierz Jagiellończyk dokonał inkorporacji ziemi rawskiej, gostyńskiej i bełskiej do Polski. Jedynie ziemia sochaczewska pozostała do 1476 roku w rękach matki zmarłych książąt. Pozostała część księstwa (z Płockiem) przeszła na warszawską linię książąt płockich i dopiero po śmierci Janusza II znalazła się w granicach Polski jako województwo płockie. Jedynie warszawsko-czerska część księstwa pozostawała jeszcze w XV wieku poza granicami Korony, chociaż stanowiła jej lenno.

Sukcesem Kazimierza Jagiellończyka było także przyłączenie księstwa oświęcimskiego. Ostateczną inkorporację tego księstwa, która nastąpiła w 1456 roku, poprzedził hołd lenny (1454), jaki złożył ostatni książę oświęcimski Jan królowi polskiemu. Analogicznie niemal rozwiązano sprawę księstwa zatorskiego. W 1456 roku książę Wacław złożył hołd lenny Kazimierzowi Jagiellończykowi, a w 1494 roku Jan Olbracht nabył posiadłości zatorskie dla Korony.

Koniec XV wieku był niestety mniej szczęśliwy dla Litwy. W wyniku wojny 1493 roku i podpisanego w następnym roku traktatu pokojowego do Moskwy zostały przyłączone m.in. Wiaźma, Chlepeń, Kozielsk i Nowosielsk. Pomimo małżeństwa Aleksandra z Heleną, córką Iwana Wasylewicza, w 1500 roku doszło do nowej wojny, w której Litwa utraciła Mceńsk, Sierpiejsk, Putywl i Brańsk. Początek XVI wieku upłynął pod znakiem dalszych zmagań strony polsko-litewskiej z Moskwą. Wojska Iwana III w zakrojonej na szeroką skalę ofensywie zajęły Smoleńsk. Zwycięstwo pod Orszą (1514) pozwoliło jedynie na odzyskanie Mścisławia i Krzyczowa. Dalszy przebieg działań wojennych nie przyniósł Litwie korzyści. W podpisanym w 1522 roku rozejmie Litwa musiała uznać Smoleńsk i księstwo siewierskie za własność Moskwy. W I połowie XVI wieku Litwa wspierana przez Polskę zdołała jedynie odzyskać Homel.

Zgoła odmiennie przebiegał proces kształtowania się granic Polski w XVI wieku Na początku stulecia ostatecznie zostało zlikwidowane lenno mazowieckie. Stało się to możliwe po bezpotomnej śmierci ostatnich książąt mazowieckich Stanisława (1524) i Janusza (1526). W 1526 roku szlachta mazowiecka złożyła w Warszawie przysięgę na wierność Zygmuntowi I. Na mocy traktatu krakowskiego z 1525 roku Polska zyskiwała nowe lenno w postaci Prus Książęcych.

Stanowiło ono politycznie cząstkę Polski, chociaż nigdy do niej nie zostało praktycznie wcielone. Po załamaniu się polityki dynastycznej Jagiellonów na południu, zainteresowania Polski zostały skierowane na północny wschód. Inflanty stanowiły obszar ważny strategicznie i gospodarczo dla Litwy i Polski, ale żywotne interesy miała tu także Moskwa i państwa skandynawskie. Polska zdołała uprzedzić konkurentów i na mocy traktatu wileńskiego (1561) część Inflant na lewym brzegu Dźwiny znalazła się przy Polsce, zaś Kurlandia i Semigalia weszły w skład księstwa lennego. Rozwiązanie takie z pewnymi korektami potwierdził także kongres szczeciński (1570).

Wojna o Inflanty zbiegła się z ważnym wydarzeniem w dziejach Litwy i Polski, jakim była unia lubelska (1569), jednocząca ostatecznie oba państwa. Podpisanie unii bezpośrednio poprzedziło przyłączenie do Polski województwa podlaskiego, Wołynia i Ukrainy kijowskiej, co w przyszłej Rzeczypospolitej dało Polsce przewagę terytorialną nad Litwą. Polska w czasach Jagiellonów poszerzyła wyraźnie swój stan posiadania stając się największym po Rosji państwem kontynentu.

W 1582 roku obszar Rzeczypospolitej wynosił około 815 tys. km2. Na północy, poprzez likwidację państwa zakonnego, odzyskała Rzeczpospolita swobodny dostęp do Bałtyku, aczkolwiek utworzenie lenna pruskiego kryło w sobie niebezpieczeństwo na przyszłość. Na południu w granicach Polski znalazł się Spisz, jednak na południowym wschodzie nie udało się niestety utrzymać w zależności lennej Mołdawii, a tym samym dostępu do Morza Czarnego. W tym regionie uzyskała jednak Polska spore nabytki, które do czasów unii lubelskiej (1569) znajdowały się w rękach litewskich. Podlasie, Wołoszczyzna i Kijowszczyzna stały się terenem ekspansji gospodarczej polskiej szlachty, a zarazem przybliżyły Polskę bezpośrednio do Turcji. Włączenie tych terenów do Korony uszczupliło posiadłości litewskie na południu. Na wschodzie w rękach moskiewskich znalazła się przejściowo Smoleńszczyzna, księstwo siewierskie i czernihowskie. Sukcesem strony polsko-litewskiej było przyłączenie Inflant, które stanowiły wspólną własność, czyli kondominium.

Podział administracyjno-terytorialny zmieniał się na przestrzeni wieków i ostatecznie ukształtował się dopiero w II połowie XVIII wieku Funkcjonował na ziemiach polskich podział na jednostki o różnych nazwach i różnych funkcjach. W przeciwieństwie do Korony, Wielkie Księstwo Litewskie w wyniku przeprowadzonych w połowie XVI wieku reform, posiadało jednolity podział na województwa i powiaty.

W czasach jagiellońskich spadło znaczenie kasztelanii, których liczba zmalała do 69. Wzrosło natomiast znaczenie powiatów, jako jednostek podziału administracyjnego i sądowniczego. Na wyższym szczeblu istniał podział na województwa, dzielące się na ziemie. Powołanie Trybunału Koronnego (1578) i Trybunału Litewskiego (1581) utrwaliło podział Rzeczypospolitej na trzy prowincje: Wielkopolskę, Małopolskę i Wielkie Księstwo Litewskie. 

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000