Południowi sąsiedzi Polski u schyłku średniowiecza

Szczególnie gwałtowny przebieg miały one w Czechach. Pogłębiające się antagonizmy klasowe pokrywały się tu z antagonizmami narodowościowymi. W rękach cudzoziemców znalazł się handel, rzemiosło, kopalnie srebra i większość produkcji rolnej. Obcy właściciele bezwzględnie eksploatowali ludność czeską, zwiększając systematycznie obciążenia feudalne. Jednym z największych posiadaczy był Kościół katolicki, dysponujący 1/3 dochodu narodowego. Styl życia duchowieństwa czeskiego, jak też ogólne rozprężenie w łonie Kościoła, budziły ostre sprzeciwy w społeczeństwie.

Nieudolne rządy Wacława IV na początku XV w. przyspieszyły wybuch rewolucji społecznej. Przysłowiową iskrą na beczkę prochu było wystąpienie Jana Husa. Miało ono początkowo tylko aspekt religijny, a sama doktryna czeskiego myśliciela wywodziła się z nauki Wiklefa. Po spaleniu Husa jako heretyka podczas soboru w Konstancji (6 VII 1415), zapoczątkowany przez niego ruch przerodził się w rewolucję społeczną i narodową. Objęła ona średnią szlachtę i niższe warstwy społeczne.

Z nowym ruchem sympatyzowało także duchowieństwo katolickie. Fala rewolucyjna objęła większą część kraju, z Pragą włącznie. Na wieść o rewolucji w stolicy zmarł Wacław IV. Stronnictwo narodowe odmówiło prawa do korony Zygmuntowi Luksemburskiemu, uznając go winnym śmierci Husa. Koronę czeską zaoferowano królowi polskiemu. W trakcie przedłużających się pertraktacji doszło do odwetowych najazdów Zygmunta Luksemburskiego na Czechy. Znakomicie zorganizowana armia husycka pod wodzą Jana Żiżki nie tylko odparła najazd, ale przeniosła działania wojenne na teren Węgier.

Impas w rokowaniach z Jagiellonami i narastające sprzeczności w łonie husytów skłoniły umiarkowane skrzydło ruchu, tzw. kalikstynów, do szukania porozumienia z katolikami. Popierani przez katolików kalikstyni w bratobójczej bitwie pod Lipanami (1434) rozbili radykalnych taborytów, przeciwnych wszelkim układom z Luksemburczykiem. W 1436 r. doszło do kompromisu: Zygmunt Luksemburczyk został uznany królem Czech, husyci uzyskali zgodę na liturgię w języku ojczystym, komunię pod dwiema postaciami i uznanie dokonanej już sekularyzacji dóbr kościelnych.

Wojny husyckie nie przyniosły Czechom zerwania z Rzymem i nie doprowadziły do całkowitej reformy kościelnej. Pociągnęły za sobą spore zniszczenia i osłabienie gospodarcze kraju. Pogłębiło się ono jeszcze bardziej w czasie długiego bezkrólewia po śmierci Zygmunta Luksemburczyka (1437).

Węgry pod panowaniem Ludwika Wielkiego, w Polsce zwanego Ludwikiem Węgierskim (1342 - 82) umocniły swoją pozycję w Europie. W zwycięskiej wojnie z Wenecją (1356 - 58) odzyskały Dalmację, odnowiły zależność Bośni i zdołały zhołdować Serbię. Poza zasięgiem wpływów węgierskich pozostała jedynie Mołdawia i Wołoszczyzna. Rosło natomiast zagrożenie Węgier ze strony Turcji. Próba powstrzymania nawały tureckiej zakończyła się klęską wojsk serbsko-bułgarsko-węgierskich nad Maricą (1371). Przesądziła ona w pierwszej kolejności o losie Macedonii. Zacięty opór stawiały jeszcze Serbia i Bułgaria, ale po klęsce na Kosowym Polu (1389) i one znalazły się w obrębie imperium tureckiego.

Wzrost zagrożenia tureckiego zbiegł się z kryzysem wewnętrznym na Węgrzech. Zygmunt Luksemburski - zięć Ludwika Wielkiego - koncentrował się głównie na polityce dynastycznej, nie podejmując prób złagodzenia walk wewnętrznych pomiędzy stronnictwami możnowładczymi. Niepopularność w kraju zmusiła go w obliczu niebezpieczeństwa tureckiego do szukania pomocy na Zachodzie. W ogłoszonej przez niego krucjacie antytureckiej wzięło udział rycerstwo Luksemburga, Burgundii, Flandrii, Anglii, Szwajcarii, Wołoszczyzny i Polski. Klęska krzyżowców pod Nicopolis (1396) otwarła Turkom drogę na Węgry i wystawiła na pastwę losu Bizancjum. Niespodziewanym wybawieniem okazał się najazd mongolski i bitwa, w której wojska Tamerlana rozbiły Turków pod Ankarą (1402). Turcja jednak szybko odzyskała dawną świetność i w latach 1438 - 39 ponownie rozgromiła koalicję węgiersko-serbsko-wołoską.

Tragiczna wyprawa Władysława Warneńczyka  (1444) przesądziła o losie Bałkanów i Konstantynopola. Po zdobyciu Konstantynopola (1453) Turcy skierowali się ponownie na Węgry. Armia chrześcijańska pod wodzą węgierskiego bohatera narodowego Jana Hunyadyego zadała Turkom klęskę pod Belgradem (1456). Powstrzymała ona na blisko siedemdziesiąt lat ekspansję turecką w kierunku Węgier. W tym czasie Węgry umocniły swój stan posiadania i przeszły przez szereg reform wewnętrznych.

Państwo węgierskie poza właściwymi Węgrami obejmowało Siedmiogród, część Słowacji i Rusi Zakarpackiej, Dalmację, Chorwację, Słowenię i połączone było unią personalną z Czechami. Panowanie jagiellońskie (1490 - 1526) było okresem rozkwitu gospodarki węgierskiej. Podział Węgier po klęsce pod Mohaczem (1526) i powstanie sztucznych granic spowodowały zanik rynku wewnętrznego i upadek miast. Wzrost produkcji rolnej następował głównie kosztem wzrostu obciążeń feudalnych. Wymiar pańszczyzny w posiadłościach habsburskich wzrósł trzykrotnie powodując częste powstania chłopskie. Znacznie lepiej powodziło się chłopom węgierskim w tureckiej części Węgier, którzy zobowiązani byli jedynie do haraczu i danin na rzecz miejscowego pana.

U schyłku średniowiecza nad Europą zawisła groźba inwazji tureckiej. Turcy pojawili się w Europie w połowie XIV w. Po rozpadzie państwa Seldżuków na oddzielne emiraty, przodującą rolę objął emirat Osmana. Po podporządkowaniu sobie sąsiednich emiratów Turcy osmańscy skierowali się przeciw Bizancjum i w 1356 r. wkroczyli do Europy, opanowując początkowo niewielki przyczółek w Galipoli. Wkrótce w ich rękach znalazła się Tracja, a stolica państwa została przeniesiona do Adrianopola. Słowianie bałkańscy szukali pomocy głównie u Węgrów. Połączone siły nie były jednak w stanie powstrzymać dobrze zorganizowanej armii tureckiej, która zajęła wkrótce Macedonię, Serbię i Bułgarię. Po klęsce wojsk chrześcijańskich pod Nicopolis (1396) straciła niepodległość Tessalia.

Sukcesy tureckie opierały się na nowej organizacji armii. Oprócz ciężkiej jazdy, tzw. spahisów, coraz większego znaczenia nabierała wyborowa piechota składająca się z uprowadzonych w niewolę chłopców, tzw. janczarów. Stanowili człon stałej armii, byli znakomicie wyszkoleni, wychowani w duchu fanatyzmu religijnego i ślepego posłuszeństwa sułtanowi, budzili postrach wśród wojsk chrześcijańskich. Nie znalazły one przez długi okres skutecznej taktyki, która mogłaby powstrzymać pochód turecki. To, co nie udało się chrześcijanom, udało się jednak Tatarom Tamerlana (Timura Lenga). Państwo Tamerlana powstało po rozpadzie wielkiego chanatu mongolskiego. Po podporządkowaniu sobie Afganistanu, Turkiestanu, Mezopotamii, Iranu i Kaukazu, Tamerlan skierował się przeciw Turkom (1400). W krwawej bitwie pod Ankarą (1402) Turcy zostali rozbici, a sułtan Bajazet dostał się do niewoli.

Odbudowa potęgi osmańskiej była dziełem sułtana Murada II (1421 - 51). W czasie jego panowania wznowiona została ponownie ekspansja na południe Europy. Po klęsce wojsk chrześcijańskich pod Warną (1444), Turcy sforsowali Przesmyk Koryncki i wkroczyli na Peloponez. Kontrnatarcie węgierskie zostało rozbite na Kosowym Polu w 1448 r. Jedynie Albania pod wodzą Skanderbega ocaliła swoją niepodległość. W tej sytuacji Bizancjum skazane było na nieuchronną klęskę. W 1453 r. po 53 dniach oblężenia padł Konstantynopol. Imperium osmańskie sięgało wtedy od górnego Eufratu po dolny Dunaj i Sawę. W toku dalszych podbojów zhołdowany został chanat krymski  (1474) oraz Wołoszczyzna i Mołdawia, stanowiące terytorium rywalizacji z Polską. Upadek Bizancjum pozwolił Turcji na skierowanie swej ekspansji na państwa sąsiednie. Plany strategiczne Turcji przewidywały rozprawę zbrojną z Persją, podbój Afryki Północnej i dalszy pochód w Europie południowo-wschodniej. Pierwszym z realizatorów tych planów był sułtan Selim I (1512 - 20).

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000