Rozkwit pedagogiki reformacyjnej i ariańskiej w XVI i XVII w.
Ożywienie w szkolnictwie polskim w XVI wieku było dziełem pedagogiki reformacyjnej. Niosła ona ze sobą najnowsze osiągnięcia metodyczne i organizacyjne, ujęte w nowym modelu średniej szkoły humanistycznej o charakterze filologicznym - gimnazjum.
Wzorcowy model takiej szkoły stworzył Filip Melanchton, a potem Jan Sturm (1507 - 1589), twórca 10-letniego i 10-klasowego gimnazjum w Strasburgu.
Pedagogika reformacyjna, wykorzystując w tym względzie wcześniejsze zdobycze niderlandzkich Braci Wspólnego Życia, upowszechniła system klasowo-lekcyjny i zgłaszała też postulat wyposażenia każdego ucznia we własny podręcznik.
Zasięg szkolnictwa różnowierczego odpowiadał podziałom wyznaniowym w społeczeństwie. Na północy pojawiło się szkolnictwo luterańskie, podczas gdy na południu rozwijały się szkoły kalwińskie. "Złoty wiek" szkolnictwa różnowierczego w Polsce przypada na II połowę XVI wieku i następne stulecie. Powstałe wtedy szkoły poza tradycyjnym humanistyczno-filologicznym programem obejmowały także niektóre przedmioty (medycyna, prawo, filozofia, teologia) wchodzące tradycyjnie w program studiów uniwersyteckich, stąd też przyjęto dla nich nazwę gimnazjów akademickich.
Jedna z pierwszych szkół tego typu powstała w Toruniu. Po uzyskaniu prawa swobody wyznaniowej (1557) tamtejsza gmina przystąpiła do organizacji nowej szkoły, w której zatrudniono 10 wybitnych pedagogów. Ordynacja szkoły ogłoszona w 1568 roku określała następująco cele kształcenia: kształcenie religijne (in templa), kształcenie obywatelskie (in curia) i przygotowanie do aktywnego życia (in privatos domos). Ambitnych założeń nie udało się w pełni zrealizować przez kilkanaście pierwszych lat istnienia szkoły.
Dopiero pod kierownictwem Henryka Strobanda (1548 - 1609), który po powrocie ze Strasburga przystąpił w 1584 roku do reorganizacji szkoły, wydłużono czas nauki z 6 do 10 lat i wprowadzono program wzorowany na szturmowskim. Gimnazjum nauczało odtąd na trzech poziomach: elementarnym, średnim gimnazjalnym i prowadziło kursy uniwersyteckie. Dzięki staraniom nowego rektora przy szkole otwarto także oficynę wydawniczą.
Konkurencją dla Torunia były gimnazja na Pomorzu. Już w 1535 roku powstała szkoła średnia w Elblągu, którą kierował słynny niderlandzki pedagog Wilhelm Gnapheus. Dopiero jednak w 1598 roku miasto otrzymało od króla Zygmunta III przywilej na prowadzenie gimnazjum. Szkolnictwo gdańskie już od początku XVI wieku podlegało przemianom programowym i organizacyjnym. Na polecenie władz miejskich Andrzej Aurifaber (1514 - 1559) opracował w 1539 roku projekt szkoły miejskiej, który legł u podstaw zorganizowanego w 1558 roku gimnazjum, początkowo zgodnie ze wzorami Melanchtona o czteroletnim programie nauczania, który rozszerzono o dwie klasy "akademickie" z teologią luterańską, prawem, filozofią, historią, medycyną, poetyką i językami klasycznymi.
Głównym centrum szkolnictwa kalwińskiego w XVI wieku stał się Pińczów. W zabudowaniach byłego klasztoru paulinów właściciel miasteczka Mikołaj Oleśnicki zorganizował zbór i szkołę (1551), której pierwotny charakter programowy i organizacyjny nadał bakałarz uniwersytetu krakowskiego, Grzegorz Orszak, a która w 1555 roku przemianowana została na gimnazjum. Poważnym wzmocnieniem dla szkoły było przybycie do Pińczowa - z polecenia Kalwina - francuskiego pedagoga Piotra Statoriusa (1556). Po zapoznaniu się z funkcjonowaniem szkoły opracował w 1558 roku memoriał Gymnassi Pinczoviensis institutio (Urządzenie gimnazjum pińczowskiego), będący pierwszym w szkolnictwie polskim programem nauczania i "statutem" szkoły.
Na II połowę XVII wieku przypadają także początki szkolnictwa ariańskiego. Arianie pochłonięci polemikami religijnymi początkowo nie przywiązywali zbyt dużej wagi do szkolnictwa. Dopiero w następnym stuleciu szkolnictwo ariańskie zyskało sobie sławę i stało się dla wielu wzorem do naśladowania. Pierwsza szkoła związana ze zborem mniejszym powstała w Lewartowie, na bazie istniejącej tam szkoły kalwińskiej (1588). Jej pierwszy rektor, Wojciech z Kalisza, po objęciu funkcji opracował dla swojej placówki założenia programowo organizacyjne ogłoszone w broszurce Schola Levartoviana restitta (Wyznaniowa szkoła lewartowska).
Wzorem organizacyjnym było gimnazjum szturmowskie, ale w Lewartowie istniało tylko pięć klas. Zgodnie z doktryną arian szkoła położyła duży nacisk na wychowanie moralne, zamykające się w trzech zasadach: uczciwość w życiu prywatnym, sprawiedliwość społeczna, poszanowanie prawdy i dobra bliźniego. Oprócz przedmiotów humanistycznych w programie nauczania znalazły się także fizyka, astronomia, astrologia i arytmetyka. Szkoła lewartowska przetrwała zaledwie do 1597 roku, ale jej tradycje przejęła niebawem szkoła w Rakowie.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
