Rozwój architektury preromańskiej na ziemiach polskich
Od X wieku upowszechnia się w Polsce w architekturze i rzeźbie styl preromański i romański. Architektura preromańska nawiązywała do kręgu bizantyńskiego. Prawdopodobnie jej wzory przybyły z Czech.
Kościoły przybierały formę rotund, okrągłych budowli z półkolistymi absydami lub budowano je na planie kwadratu czy prostokąta, zakończonego półkolistą absydą.
Tego rodzaju typ reprezentuje datowany na 975 roku kościół Najświętszej Marii Panny na Wawelu. Nie był to jedyny kościół na wzgórzu wawelskim. Z tego samego okresu pochodzi kościół św. Michała. Po wydzieleniu Małopolski Bolesławowi Chrobremu zaczął on przed 990 r. budować tu kościół św. Wacława, który po roku 1000 staje się katedrą.
Mieszko II i Rycheza wybudowali na Wawelu kościół św. Gereona i rotundę św. Feliksa i Adaukta. Z tego okresu pochodzą jeszcze trzy rotundy na Wawelu. W czasach Bolesława Chrobrego wybudowano rotundę i palatium na Ostrowie Lednickim oraz w Gieczu, Przemyślu, Łeknie i prawdopodobnie w Cieszynie.
W czasach Bolesława Chrobrego wznoszono również kamienne rezydencje władcy, tzw. palatia, czasami połączone z budowlami sakralnymi. Zachowały się znaczne szczątki takiego palatium na Wawelu. Budowla taka, rozmiarów 30 na 13 metrów, znajdowała się także na Ostrowiu Lednickim, gdzie w końcu X wieku zbudowano palatium z kaplicą i klasztor. Istniała tu przystań i 700-metrowy most. Również palatium w Gieczu połączone było z rotundą.
Sztuka romańska pojawia się w Polsce w połowie XI wieku. Murowane z kamiennych ciosów kościoły budowane były na planie krzyża łacińskiego, z rozwiniętym chórem wokół ołtarza głównego. Przeważały kościoły trzynawowe, z szerszą i wyższą nawą środkową. Taką katedrą była druga katedra wawelska, po której pozostała krypta św. Leonarda i część wież. Takie katedry widzimy w Gnieźnie, Poznaniu, Płocku, Wrocławiu, Włocławku. Po 1086 r. palatyn Sieciech fundował w Krakowie kościół św. Andrzeja, pierwszy w Polsce kościół kanonicki.
Do wysokiej klasy dzieł rzeźby romańskiej należy zaliczyć wirydarz klasztorny w Tyńcu, kolumny kościoła w Żarnowie, płaskorzeźby opactwa ołbińskiego, posadzkę w krypcie kolegiaty w Wiślicy.
Rozwój mecenatu książęcego
W okresie rozbicia dzielnicowego rozszerza się krąg mecenatu artystycznego, twórców kultury i odbiorców. Oprócz dworów książęcych ośrodkami życia kulturalnego stają się dwory możnych duchownych i świeckich, klasztory, a rychło też miasta. Działalność kulturalna możnych skupiała się głównie na fundacjach kościołów i klasztorów. Czynione ze względów religijnych fundacje przyczyniały się do rozwoju architektury i sztuk plastycznych, a same klasztory stawały się także ośrodkami życia kulturalnego.
Już dla XII wieku możemy wymienić dosyć liczną grupę możnych zaangażowanych w działalności fundacyjnej. Wiele kościołów i klasztorów miał założyć śląski możnowładca Piotr Włostowic, znamy z nich klasztor ołbiński i konwent kanoników regularnych św. Augustyna na Ślęży. Cystersi zawdzięczali powstanie swych zgromadzeń w Łeknie i Henrykowie Zbylutowi z rodu Pałuków i notariuszowi Henryka Brodatego, Mikołajowi. Jaksa z Miechowa sprowadził bożogrobców do Miechowa, a Piotr Wszeborowic fundował klasztor Norbertanek w Strzelnie.
Coraz częściej pojawia się dokument, stanowiący produkt kancelarii książęcej, w której pod kierownictwem kanclerza pracował personel - znający sztukę pisania notariusze. W XIII wieku pisarze pojawiają się już na dworach możnych.
W dalszym ciągu główne centrum kulturalnym stanowiło środowisko dworskie, z tym, że w czasach rozbicia dzielnicowego istnieje tych ośrodków kilka lub kilkanaście. Władca prowadził działalność fundacyjną, popierał w tym zakresie inicjatywy możnych, sprawował mecenat artystyczny. Na dworach wykształcił się obyczaj rycerski, zwyczaj pasowania na rycerza, turnieje, recytacje utworów wędrownych poetów.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
