Rzeczpospolita w ostatnich latach istnienia. Szkolnictwo. Komisja Edukacji Narodowej

System szkolny był podporządkowany Kościołowi, realizującemu założenia polityki kontrreformacyjnej. Na poziomie średnim rozwinęło się przede wszystkim szkolnictwo jezuickie opierające się na gimnazjach, których liczba zwiększyła się z kilkunastu na przełomie XVI/XVII wieku do ok. 50 w początkach XVIII wieku. Szkoły jezuickie, zwykle pięcioklasowe, ale prowadzące naukę w cyklu siedmioletnim (do dwu pierwszych klas uczęszczano po dwa lata), przygotowywały młodzież przede wszystkim w zakresie znajomości łaciny (niekiedy też greki), historii starożytnej, poetyki, retoryki, a zwłaszcza religii, czasami także filozofii.

Nauka prowadzona była głównie systemem pamięciowym, ale wprowadzano też nowatorskie często  rozwiązania pedagogiczne, polegające na zastosowaniu w praktyce szkolnej elementów współzawodnictwa, dyskusji, a do zajęć ponadprogramowych na przykład teatru. Z czasem jednak metody pedagogiczne szkół jezuickich uległy skostnieniu, ich wychowankowie - synowie szlacheccy - byli kształtowani na ogół na ludzi bezkrytycznie patrzących na rzeczywistość, a jeśli coś wzbudzało ich sprzeciw, to próba wprowadzenia zmian w "starodawnych" obyczajach i uprawnieniach szlachty.

W stosunku do poprzedniej epoki pogorszył się znacznie poziom szkolnictwa wyższego. Zmniejszyła się zwłaszcza atrakcyjność Uniwersytetu Krakowskiego, objawiająca się spadkiem zainteresowania w pobieraniu w nim nauki przez synów magnackich i bogatej szlachty, którzy wybierali często studia zagraniczne. Wzloty i upadki przeżywały młode akademie: Wileńska i Zamojska.

Ożywienie umysłowe, obserwowane już w okresie panowania Augusta III, przyczyniło się do pierwszych poważniejszych prób reformowania szkolnictwa średniego i wyższego. Zmiany rozpoczęli jezuici, przez konkurencję ze strony zakonu pijarów (posiadali w połowie XVIII wieku ok. 30 kolegiów) zmuszeni do  wprowadzania w swych szkołach nowych programów nauczania, przewidujących zwiększenie roli historii ojczystej i matematyki. Ważnym wydarzeniem okazało się założenie w roku 1740 właśnie przez pijara, znakomitego pisarza politycznego Stanisława Konarskiego, Collegium Nobilium, elitarnej szkoły kształcącej według nowoczesnego programu (nacisk na nauki  przyrodnicze i matematyczno-fizyczne) synów magnackich i szlacheckich.

Kolejny ważny krok w dziele edukacji uczynił król Stanisław August, który założył w roku 1765 Szkołę Rycerską, zwaną też Korpusem Kadetów, pierwszą państwową szkołę świecką. Miała ona charakter szkoły wojskowej, z czasem nabierając cech uczelni ogólnokształcącej, w której ważne cele pełniło wychowanie patriotyczne, przygotowujące kadry do służby publicznej. Szkoła Rycerska w ciągu 30 lat istnienia wykształciła ok. 650 młodzieży - wśród jej absolwentów znalazło się wielu wybitnych Polaków, działaczy Sejmu Czteroletniego, obrońców dzieła Konstytucji 3 Maja, uczestników powstania kościuszkowskiego.

W dramatycznej sytuacji politycznej, na sejmie mającym zatwierdzić pierwszy rozbiór Polski znalazło się grono osób zdecydowanych na szukanie ratunku dla kraju poprzez utworzenie instytucji pozwalającej na niespotykaną dotąd skalę przyczynić się do rozwijania oświaty. Dzięki ich uporowi 14 października 1773 roku doszło do założenia Komisji Edukacji Narodowej, uważanej nie bez racji za pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Powstanie i funkcjonowanie Komisji w dalszych latach umożliwiło przekazanie jej przez sejm (wiosna 1774 roku) dóbr pozostałych po skasowanym zakonie jezuitów. Dostały się one Komisji jednak w stanie mocno uszczuplonym na skutek nadużyć przed i podczas ich przejmowania, dlatego nie udało się zrealizować wszystkich przedsięwzięć oświatowych. W skład Komisji weszli 4 senatorowie i 4 posłowie, wybitni znawcy przedmiotu, poza nielicznymi - jak przewodniczący Komisji, Ignacy Massalski, biskup wileński - oddani sprawie naprawy Rzeczypospolitej: brat króla, Michał Poniatowski - biskup płocki (później prymas), przewodniczący Komisji od roku 1776, Adam Kazimierz Czartoryski - komendant Szkoły Rycerskiej, Joachim Chreptowicz - podkanclerzy litewski, Andrzej Zamoyski - były kanclerz koronny oraz August Sułkowski, Ignacy Potocki i Antoni Poniński. Komisja, posiadając własny majątek, uzyskała znaczną niezależność od zawirowań politycznych. Należy podkreślić, iż nie podlegała ona Radzie Nieustającej, ale bezpośrednio sejmowi i ogólnemu nadzorowi ze strony króla.

W celu opracowania podręczników do różnego typu szkół powołano w roku 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, z prezesem Ignacym Potockim i sekretarzem Grzegorzem Piramowiczem na czele. Przez 17 lat swej działalności wydało ono wiele opracowań podręcznikowych i dydaktycznych, z tak znakomitymi dziełami, jak podręcznik do gramatyki Onufrego Kopczyńskiego, do fizyki Józefa Rogalińskiego i do algebry Jana Śniadeckiego. Ukoronowanie działalności wydawniczej Towarzystwa stanowił Elementarz dla szkół parafialnych narodowych (1785) autorstwa Onufrego Kopczyńskiego, Andrzeja Gawrońskiego i Grzegorza Piramowicza.

Pod zwierzchnictwo Komisji Edukacji Narodowej poddano wszystkie szkoły publiczne, od powszechnych poczynając, a na akademiach kończąc. Szczególną wagę przywiązywano do rozwoju szkolnictwa elementarnego, ale ograniczone środki finansowe nie pozwoliły na objęcie całego państwa siecią szkółek parafialnych, umożliwiających naukę czytania i pisania dzieciom chłopskim. Powiódł się natomiast w dużej mierze zamysł zreformowania działających na terenie Rzeczypospolitej dwóch uczelni wyższych - Uniwersytetu Krakowskiego i Akademii Wileńskiej. Głębiej sięgnęła reforma wszechnicy krakowskiej, którą  przeprowadził w latach 1777 - 1786 Hugo Kołłątaj. Burząc średniowieczny jeszcze miejscami porządek szkoły, nie bez oporu ze strony biskupa krakowskiego i kadry profesorskiej, przekształcił ją w instytucję kierującą się założeniami idei oświeceniowych, w placówkę o charakterze naukowo-badawczym, łączącą nowe zadania z dydaktyką.

W roku 1780 dzieła zreformowania Akademii Wileńskiej podjął się znakomity astronom Marcin Poczobutt-Odlanicki, lecz wykonanie miało jednak dość powierzchowny charakter. Komisja starała się również, ale bez skutków praktycznych, o powołanie do życia nowych uniwersytetów w Warszawie (Universitatis Poniatovianae) i Poznaniu oraz o uruchomienie w Warszawie Akademii Lekarskiej i Akademii Nauk, opartej na wzorach angielskich (Royal Society). W opracowanym przez Komisję państwowym kodeksie szkolnym, stanowiącym schemat organizacyjny polskiej oświaty, przewidziano rolę naczelną dla uniwersytetów w Krakowie i Wilnie, nazwanych szkołami głównymi - Koronną i Litewską. 

Miały one wypracowywać wzory dla szkół niższego szczebla na terenie Rzeczypospolitej. Podlegały im na poziomie  średnim szkoły wydziałowe (7 lat nauki i 6 klas) i podwydziałowe (6 lat nauki i 3 klasy), które sprawowały pieczę nad szkółkami parafialnymi. Osiągnięciem Komisji Edukacji Narodowej było wprowadzenie merytorycznego nadzoru nad szkołami poprzez powołanie działających w terenie wizytatorów szkolnych.

Wielka reforma szkolnictwa nie zamykała się na kwestiach dotyczących czynności organizacyjnych, lecz przede wszystkim wprowadzała do procesu dydaktycznego nowe treści nauczania, opierające się na oświeceniowej filozofii, w której naczelne miejsce zajmowało postrzeganie świata jako tworu przyrodniczego. Z tego względu w systemie edukacyjnym zaproponowanym przez twórców i działaczy Komisji Edukacji Narodowej ważne miejsce zajęły od szczebla średniego wzwyż dyscypliny empiryczne (wprowadzone w charakterze odrębnych przedmiotów nauczania) mechanika, rolnictwo, botanika, zoologia, chemia, fizyka oraz nauki społeczne, takie jak wiedza o społeczeństwie, a także historia i prawo. Zabrakło konkretnych rozwiązań w kwestii obowiązkowego udziału dziewcząt w edukacji publicznej. Niemniej dzieło Komisji Edukacji Narodowej, prowadzone w skomplikowanych politycznie czasach panowania Stanisława Augusta, przynosi chlubę jego twórcom i wykonawcom.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000