Unia brzeska 1596 r. - główne założenia i osiągnięcia
Była to najpoważniejsza po unii florenckiej (1438 - 1439) próba odbudowania jedności chrześcijaństwa. Warunki pod jej przygotowanie stworzono za pontyfikatu papieża Grzegorza XIII (1572 - 1585).
Inicjatywę podjęli biskupi prawosławni z ziem Rzeczypospolitej, zmierzający do odnowy kościelnej, zahamowania procesu przechodzenia wiernych na katolicyzm, uniezależnienia się od patriarchatu w Konstantynopolu, a po utworzeniu w roku 1589 patriarchatu w Moskwie - także od jego jurysdykcji i wpływów politycznych.
Zbiegła się ona z planami wyrażanymi przez Stolicę Apostolską, hierarchię kościelną w Polsce, a także prominentnych przedstawicieli zakonu jezuitów. Gorącym jej orędownikiem był ksiądz Piotr Skarga, autor dzieła O rządzie i jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem (1577), a także kolejni nuncjusze papiescy w Polsce oraz - przy finalizowaniu prac - król Zygmunt III.
Plany unii miały również swoich przeciwników tzw. dyzunitów, grupujących się wokół wpływowego wojewody kijowskiego, Konstantego Wasyla Ostrogskiego, którzy pozostali przy prawosławiu uznając też władzę patriarchy Konstantynopola. Przyspieszenie prac umożliwił dekret królewski zrównujący hierarchię ruską z łacińską (1592). Wreszcie w grudniu 1594 roku biskupi prawosławni z metropolitą kijowskim, Michałem Rahozą, na zjeździe w Torczynie k. Łucka zobowiązali się działać na rzecz połączenia wyznań, potwierdzając wolę przystąpienia do unii na synodzie brzeskim w czerwcu 1595.
Po akceptacji owej deklaracji przez króla (sierpień 1595) i papieża Klemensa VIII (luty 1596), unię zatwierdził synod w Brześciu Litewskim obradujący w dniach 6 - 10 października 1596. Kościół unicki pozostał przy własnej organizacji, liturgii i kalendarzu juliańskim, uznawał natomiast zwierzchnictwo papieża. Połowiczny sukces unii spowodował podziały religijne na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej.
Unia Brzeska z 1596 roku a sprawy polskie
Z problemem moskiewskim i kozackim łączyła się ściśle sprawa zagrożenia wyznawców prawosławia ze strony kościoła unickiego, utworzonego w roku 1595 w Rzymie i ogłoszonego w następnym roku na synodzie w Brześciu Litewskim.
Unia miała stanowić narzędzie rozszerzania wpływów kościoła rzymskokatolickiego na wschodnich terenach Rzeczypospolitej. Waśnie religijne między zwolennikami unii brzeskiej a przeciwnikami (dyzunitami) rozpoczęły się niemal od momentu jej utworzenia. Doprowadziły do konfliktów politycznych i wyznaniowych, pozwalających Moskwie wtrącać się w kwestie wewnętrzne Rzeczypospolitej pod pretekstem obrony ludności prawosławnej, a Kozakom dały oręż ideowy.
Demonstracyjne poparcie unii przez Zygmunta III osłabiło zdecydowanie wpływy państwa polsko - litewskiego wśród zamieszkującej znaczne jego obszary ludności ruskojęzycznej. O ile Zygmunt III był zdecydowanym orędownikiem kościoła unickiego, to jego syn, Władysław IV, reprezentował stanowisko bardziej realistyczne. Już na sejmie konwokacyjnym w 1632 roku przygotowano projekt porozumienia między unitami a prawosławnymi, które król, pomimo sprzeciwu Rzymu, starał się wcielać w życie, powołując w roku 1633 Piotra Mohyłę na metropolię kijowską i doprowadzając do odnowienia hierarchii prawosławnej na sejmie w 1635 roku (wcześniej - w październiku 1620 roku w Kijowie - odnowił ją prawosławny patriarcha Jerozolimy, Teofanes). Sejm zezwolił również na zwrot niektórych majątków kościołowi prawosławnemu.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
