Unia polsko-litewska w Krewie 1385 r.
Unia polsko-litewska podpisana przez Władysława Jagiełłę 14 sierpnia 1385 roku w Krewie złączyła losy obu państw na następne stulecia i zmieniła zasadniczo układ sił w Europie środkowowschodniej.
Unia miała połączyć dwa odrębne, niemal pod każdym względem, organizmy państwowe, które zbliżyło wspólne zagrożenie ze strony zakonu krzyżackiego. Bezpośrednio przed unią z Polską Litwa przeszła szereg zmian wewnętrznych, które wzmocniły jej pozycję i upodobniły nieco struktury polityczne do nowoczesnych państw europejskich.
Wielkie Księstwo Litewskie składało się początkowo z dwóch rdzennych prowincji: Auksztoty, stanowiącej centrum życia politycznego i Żmudzi, odgrywającej drugorzędną rolę w państwie.
Rozwój terytorialny Litwy postępował głównie w kierunku wschodnim. Zagrożeni przez Tatarów książęta ruscy chętnie uciekali się ze swoimi włościami pod opiekę władców litewskich. Już w XIII wieku pod władztwo wielkich książąt dostała się Ruś Czarna z Wołkowyskiem i Słonimem oraz Grodno. W dalszej kolejności Litwini opanowali na północy Bracław, a na wschodzie Nowogródek i Mińsk.
Obszary te wraz z Auksztotą tworzyły Litwę "ściślejszą". Ziemie wschodnie z Witebskiem, Połockiem, Smoleńskiem i księstwo siewiersko-czernihowskie stanowiły tzw. włości ruskie. Najwolniej przebiegała ekspansja litewska na południe. W 1349 roku podporządkowane zostało Podole i część Wołynia z Łuckiem, a w 1362 roku ostatecznie przyłączono Kijów. Za twórcę państwa litewskiego uznaje się Mendoga (zm. 1263), który korzystając z poparcia krzyżackiego uzyskał od papieża zgodę na koronację i przyjął chrzest z najbliższym otoczeniem (1253). Nie zdołał jednak przeprowadzić chrystianizacji kraju, a pod koniec życia sam wrócił do dawnej wiary. Rozpoczęte przez Mendoga podboje kontynuowali jego następcy: Trojden (zm. 1281), Pukuwer (zm. 1294), Witenes (zm. 1315) i Giedymin (1316 - 1341).
Poczynając od Mendoga na Litwie zachodziły dość istotne przemiany społeczne, głównie podziały stanowe. Służba wojskowa w drużynie wielkiego księcia doprowadziła do wyodrębnienia się średniej warstwy społecznej - bojarów, czyli późniejszej szlachty litewskiej. Górne warstwy społeczeństwa litewskiego stanowili kniaziowie - potomkowie władców litewskich i książąt ruskich, posiadający szerokie przywileje ekonomiczne i polityczne. Nad całością panował niepodzielnie wielki książę. Jego władza polityczna i feudalna była praktycznie nieograniczona, a dziedziczność tronu dodatkowo wzmacniała jego pozycję.
Władcy litewscy systematycznie wzmacniali swoją pozycję i prowadzili politykę zmierzającą do wewnętrznej konsolidacji państwa. Wielkie zasługi w tej dziedzinie położył Giedymin, usuwając lokalnych władców i centralizując rządy państwem. Jego najstarszy syn, Jawnuta, okazał się władcą nieudolnym i został odsunięty przez swoich braci Olgierda (1345 - 1377) i Kiejstuta (1345 - 1382).
Młodzi Giedyminowicze kontynuowali politykę ojca, kierując ekspansję litewską tradycyjnie na Wschód. Fascynacja ruskim Wschodem przesłaniała niejednokrotnie władcom litewskim realia polityki zagranicznej i skłaniała ich do ustępstw wobec pozostałych sąsiadów, dzięki czemu uzyskiwali swobodę działania na wschodzie.
Tymczasem u schyłku XIV wieku niebezpieczeństwo zawisło nad Żmudzią. Po śmierci Olgierda władzę objął jego syn, Jagiełło, i przez kilka lata panował wspólnie z Kiejstutem. Rozbieżności pomiędzy książętami nastąpiły na tle stosunków z zakonem krzyżackim.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
