​Walka o tron krakowski po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 r.

Do opieki nad małoletnimi  synami  Kazimierza,  Leszkiem  Białym i Konradem, poczuwał się przede wszystkim ich stryj Mieszko Stary, który po śmierci Odona w 1194 r. został władcą całej Wielkopolski, a po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego natychmiast nakazał swemu synowi Bolesławowi zająć Kujawy.

Jednak możni krakowscy oddali władzę w Krakowie Leszkowi Białemu, w imieniu którego rządzić miała matka, Helena, wojewoda Mikołaj i biskup Pełka. Wyprawa na Kraków Mieszka Starego, sprzymierzonego z Bolesławem Wysokim i Mieszkiem Plątonogim, zakończyła się krwawą bitwą nad rzeką Mozgawą w 1195 r. Rycerstwo małopolskie, wsparte posiłkami ruskimi księcia Romana, powstrzymało Mieszka i jego sprzymierzeńców. Zginął syn Mieszka o tym samym imieniu, ranny został sam książę wielkopolski i Roman. W tym starciu dwóch koncepcji władzy wygrała nowa, głoszona przez możnych krakowskich, uwzględniająca prawo społeczeństwa do udziału we władzy i wyboru panującego.

W końcu jednak uparty Mieszko Stary objął tron krakowski, ale za cenę opuszczenia sztandaru, pod którym walczył przez  całe  życie.  Tą  ceną  było w 1199 r. porozumienie się księcia z możnymi krakowskimi. Książę oddał Kujawy synom Kazimierza Sprawiedliwego i wydzielił ziemię sandomierską Helenie i Leszkowi Białemu.

Rządy Mieszka w Krakowie nie trwały długo, gdyż w 1202 r.  zmarł, jako    prawie osiemdziesięcioletni starzec. Śmierć ta ponownie postawiła sprawę rządów w Krakowie. Główny dysponent tronu krakowskiego, wojewoda Mikołaj, zażądał od Leszka Białego usunięcia i wygnania wojewody sandomierskiego, Goworka. Gdy Leszek odrzucił ten warunek, panowie krakowscy powierzyli tron synowi Mieszka Starego, Władysławowi Laskonogiemu.

Panowanie księcia wielkopolskiego w Krakowie było krótkie, po śmierci wojewody Mikołaja został wygnany, a na Wawel zaproszono ponownie Leszka Białego. Tymczasem na Śląsku w 1201 r. zmarł książę opolski Jarosław i jego ojciec Bolesław Wysoki. Opolszczyznę zajął Mieszko Plątonogi, a księstwo wrocławskie odziedziczył Henryk Brodaty. W tym czasie Mieszko był najstarszym z żyjących Piastów i związał się z Władysławem Laskonogim. Obóz młodszych książąt stanowili Leszek Biały i jego brat Konrad, panujący na Mazowszu i Kujawach.

W 1205 r. Władysław Laskonogi odstąpił Henrykowi Brodatemu ziemię kaliską w zamian za lubuską, która dawała mu możliwość większej aktywności na Pomorzu Zachodnim, gdzie panowali dwaj jego siostrzeńcy, Bogusław II i Kazimierz II. Odstąpiona ziemia kaliska należała prawdopodobnie do ojcowizny syna Odona, Władysława, nad którym Laskonogi sprawował opiekę. Odonic wystąpił przeciwko stryjowi w sojuszu z arcybiskupem gnieźnieńskim Henrykiem Kietliczem, który rzucił na Laskonogiego klątwę. Gdy Władysław Laskonogi wygnał obydwu swych przeciwników, Kietlicz, gorliwy zwolennik reform Innocentego III, zwrócił się do papieża, który wezwał książąt polskich do udzielenia mu pomocy.

W 1207 r. Leszek Biały oddał się pod opiekę papiestwa, za co otrzymał bullę konfirmacyjną Innocentego III, zatwierdzającą jego rządy w Krakowie. Idąc po linii papieskich żądań zgodził się Leszek na pierwszy w Polsce kanoniczny wybór biskupa krakowskiego, którym został Wincenty Kadłubek. W 1210 r. na synodzie w Borzykowej Leszek Biały, Konrad Mazowiecki i Władysław Odonic wydali pierwszy pełny przywilej dla dóbr kościelnych.

W 1210 r., prawdopodobnie z inicjatywy Henryka Brodatego, Innocenty III wydał bullę, przyznającą dzielnicę krakowską starszemu urodzeniem, co oznaczało powrót do statutu Bolesława Krzywoustego i działało na korzyść najstarszego z książąt, Mieszka Plątonogiego. Na przełomie 1210/11 faktycznie widzimy Mieszka w Krakowie, który tu też w kilka miesięcy później zmarł. Do Krakowa powrócił Leszek Biały, księstwo opolsko-raciborskie przypadło synowi Mieszka, Kazimierzowi, a Henryk Brodaty, zajęty obroną Lubusza, nie mógł interweniować. W 1215 r. Leszek Biały, Konrad Mazowiecki, Władysław Odonic i Kazimierz opolski nadali na synodzie w Wolborzu wyższemu duchowieństwu prawo sądu nad ludnością przypisaną w dobrach kościelnych oraz szereg zwolnień od danin i powinności wynikających z prawa książęcego. Przywilej ten stanowił pewnego rodzaju ustawę zasadniczą, wyodrębniającą duchowieństwo jako stan. Arcybiskup zdołał jeszcze wymóc w 1216 r. na Władysławie Laskonogim oddanie Odonicowi dzielnicy poznańskiej, lecz w rok później princeps znów usunął go z Wielkopolski.

Leszek Biały wykazywał aktywność polityczną w sprawach ruskich. Jeszcze w 1199 r. rycerstwo małopolskie pomogło Romanowi opanować tron halicki, stąd przyczyny jego wyprawy w 1205 r. na Polskę pozostają niezrozumiałe. Wojska Leszka Białego i Konrada, pod faktycznym dowództwem wojewody mazowieckiego Krystyna, rozbiły wojska ruskie w bitwie pod Zawichostem, w której Roman zginął.

Na prośbę wdowy po nim, Leszek   Biały i Konrad Mazowiecki zorganizowali w 1207 r. wyprawę, osadzając w księstwie włodzimierskim teścia Leszka - Ingwara, a z Węgrami zawarto układ pozostawiając im zajęty wcześniej Halicz. W następnych latach powstał plan małżeństwa siedmioletniego Kolomana, syna króla węgierskiego Andrzeja II, z trzyletnią córką Leszka, Salomeą i osadzenia ich w Haliczu. Plan ostatecznie zrealizowano w 1219 r., kiedy polsko-węgierska wyprawa osadziła tę parę w Haliczu, jednak dwa lata później książę Nowogrodu Mścisław Udały zdobył Halicz i wziął do niewoli Kolomana z żoną. W porozumieniu, jakie wtedy zawarto, ustalono, że po Mścisławie panować miał syn Andrzeja II (o tym samym imieniu), a Koloman i Salomea odzyskają wolność. Po kilku latach walk polityka ruska Leszka Białego doznała całkowitej klęski.

Polityczna aktywność Leszka Białego objęła też Pomorze Gdańskie. W 1210 r. król duński Waldemar zhołdował polskiego namiestnika w Gdańsku, Mściwoja i zajął prawdopodobnie ziemię słupską. Syn Mściwoja, Świętopełk, uwolnił się spod dominacji duńskiej, zajął w 1217 r. ziemię słupską i został zatwierdzony przez Leszka Białego jako namiestnik.

W latach 1217 - 1218 nastąpiło prawdopodobnie porozumienie Henryka Brodatego z Władysławem Laskonogim oraz Leszkiem Białym. Być może to trójporozumienie jest wymysłem historyków, lecz współpraca między tymi władcami istniała. Już w 1215 r. na IV soborze laterańskim arcybiskup Henryk Kietlicz przedstawiał ideę krucjat na Prusy przy pomocy sił polskich. W 1220 r. papież Honoriusz III zarządził wyprawy krzyżowe na pogańskich Prusów. W 1222 i 1223 r. w takich wyprawach udział wzięli: Leszek Biały, Henryk Brodaty, Konrad Mazowiecki oraz dwaj namiestnicy Pomorza Gdańskiego, Świętopełk i Warcisław. Wyprawy nie zakończyły się większym sukcesem, jedynie na pograniczu mazowiecko-pruskim zarządzono "stróżę", której opiekę powierzono Henrykowi Brodatemu.

W 1223 r. Władysław Odonic, przy pomocy Świętopełka, zajął nadnotecki gród Ujście i traktując go jako bazę wypadową zdobył Nakło i inne grody Wielkopolski. Nakło odebrał mu jednak Świętopełk i Odonic zwrócił się do Leszka Białego o pośrednictwo w sporze ze stryjem.

Spory między książętami i zorganizowanie wyprawy na Pomorze Gdańskie miały zostać omówione na zjeździe książąt w Gąsawie w   1227. Na obradujących tu książąt napadło rycerstwo Świętopełka, mordując Leszka Białego i ciężko raniąc Henryka Brodatego. Zabity w Gąsawie książę był ostatnim władcą, którego pierwszeństwo uznawali, choćby tylko nominalnie, pozostali panujący w Polsce. Po jego śmierci, prawie przez cały wiek XIII, każdy kolejny książę krakowski był tylko jednym z licznych władców dzielnicowych.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000