Zaporoże - narodowościowa mieszanka na południowym – wschodzie Rzeczypospolitej

Przeciwko nim próbowano zorganizować ludność osiedlającą się na Zaporożu, czyli za "porohami" (progami) Dniepru, w XVI w. nazywaną najczęściej Kozakami i wykorzystać jej potencjał militarny do obrony południowo - wschodnich granic Rzeczypospolitej.

W tym celu utworzono specjalną formację wojskową, tzw. rejestr kozacki, którego członkowie pobierali żołd, podlegali starszemu rejestru, a za jego pośrednictwem hetmanowi koronnemu. Przynależność do rejestru oznaczała wyłączenie spod władzy administracyjnej i rygorów poddaństwa. Pierwszy rejestr, który przetrwał bardzo krótko, utworzono w 1572 roku Obejmował 300 członków, należących przeważnie do starszyzny kozackiej.

Kolejny rejestr, powiększony do 530 osób, powstał w 1578 roku w związku z planami wojen moskiewskich i jako formacja o różnej liczebności żołnierzy przetrwał przez kilkadziesiąt lat. Rejestry nie obejmowały jednak wszystkich Kozaków - ci którzy znajdowali się poza nim, stawali się często przeciwnikami porządku narzuconego im przez państwo.

Od schyłku XVI wieku obserwujemy wśród kozaczyzny rozwarstwienie na bogatszą i wpływową starszyznę, lojalną na ogół wobec Rzeczypospolitej oraz pozostałą ludność, określaną często "czernią" kozacką, podatną na wszelkie impulsy prowadzące do wystąpień społecznych. Ich zaplecze tworzyła ludność ruska,  która z biegiem lat coraz wyraźniej postrzegała Kozaków jako obrońców jej praw przeciwko Rzeczypospolitej, a także jako obrońców prawosławia przed akcją misyjną kościoła unickiego.

Siedzibę Kozaków stanowiło wspomniane Zaporoże, zwane również Niżem, a najczęściej Dzikimi Polami, stanowiące teren stepowy po obu stronach Dniepru wzdłuż jego "porohów" i ziemie rozciągające się dalej na południe. W miarę rozrastania się Kozaczyzny obszar jej oddziaływania objął także właściwą Ukrainę, czyli województwa kijowskie, bracławskie, a później również czernihowskie.

Naturalnych przeciwników Kozacy znajdowali w Tatarach, uznających tereny południowo - wschodnie Rzeczypospolitej za obszar, na którym zdobywali największe łupy i jasyr. W drugiej połowie XVI w. dochodziło coraz częściej do walk kozacko - tatarskich, rozszerzających się poza obszar Dzikich Pól. Kozacy atakowali Krym i zapuszczali się na czarnomorskie wybrzeża Turcji.

W przeciwieństwie do Tatarów, dysponujących konnicą, Kozacy wyprawiali się drogami wodnymi na zwinnych łodziach zwanych czajkami. Problem tkwił w tym, iż Turcja uznawała Kozaków za poddanych Rzeczypospolitej i oskarżała jej władze za "chadzki" kozackie. Jeszcze za Batorego Kozacy złupili i spalili mołdawską Tehinię (1583) nad Dniestrem, następnie Oczaków (1584), w latach 1583 - 1590 przeprowadzając również szereg wypraw łupieskich  na terytoria tureckie i tatarskie.

Przeciwko tym praktykom stanowczo opowiedział się dopiero sejm polski 1590 roku, podejmując ustawę zakazującą Kozakom "granic koronnych przechodzić ani wodą, ani ziemią [...] w państwa sąsiednie wtargać albo wojować ich. Zdyscyplinowała Kozaków jednak na krótko; w dłuższej perspektywie okazała się niewykonalna, podcinała bowiem podstawy ich egzystencji, a Rzeczypospolitej nie było stać na postawienie tamy wypadom kozackim.

Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000