Artykuły henrykowskie (12 V 1573 r.). Treść
Artykuły henrykowskie (Articuli Henriciani) - polsko-litewskie akty prawne stworzone w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta II Augusta. Spisane zostały na sejmie elekcyjnym 1573 roku. ich głównym zadaniem było wybranie władcy. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który podpisał ten dokument - Henryka Walezego.
Artykuły chroniły prawa zastane szlachty i gwarantowały jej zachowanie przywilejów a także określały zasady ustroju i prawa Rzeczpospolitej. Ponadto ustalały zasady zwoływania sejmu walnego. Artykuły regulowały kwestie dziedziczenia tronu - nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję. W ostatnim artykule zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku złamania przez niego przyjętych zobowiązań.
Artykuły henrykowskie. Fragmenty
"Henryk z Bożej łaski król polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki pan, tudzież andegawski, Burbonu i Alvernii książę etc. Wiadomo czynimy niniejszym pismem[...], [1] iż za żywota naszego my i potomkowie nasi królowie polscy[...] nie mamy mianować, ani obierać, ani obierania jakiego składać żadnym sposobem, ani kształtem wymyślonym króla na państwo, sukcesora naszego wsadzać, a to dlatego, aby zawżdy wiecznymi czasy po zejściu naszem i potomków naszych wolne obieranie zostawało wszem Stanom Koronnym. Dla czego i tytułu dziedzica używać nie mamy, ani potomkowie nasi, królowie polscy. [2] A iż w tej zacnej Koronie narodu polskiego i litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych, jest niemało dissidentes in religione [różniących się w wierze], przestrzegając na potym jakich sedycyj i tumultów [rozruchów i zamieszek], z tej przyczyny rozerwania albo niezgody w religii, warowali to sobie niektórzy obywatele korony konfederacją osobliwą, że w tej mierze w sprawie religii mają w pokoju być zachowani; którą My im obiecujemy trzymać w cale czasy wiecznymi.[...] A w sprawach koronnych, które się dotykać będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, poselstw do cudzych krajów wysyłania i cudzych poselstw także słuchania i odprawowania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmowania - My i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie mamy bez rady Rad Koronnych obojga narodu, spraw sejmowi należących w niczym nie wzruszając.[...] [4] O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy, mimo pozwolenie sejmowe wszech stanów, ani za granice koronne obojga narodu rycerstwa koronnego wojennym obyczajem wywodzić żadnym sposobem, ani prośbą Naszą królewską, ani płaceniem piąci grzywien super hastam [od kopii], My i potomkowie nasi, królowie polscy, nie mamy i słowem Naszym królewskim przyrzekamy. [5] Granice koronne obojga narodu i wszystkich państw do Korony należących od wtargnienia nieprzyjaciela wszelakiego obroną opatrować nakładem Naszym mamy i powinni będziemy i potomkowie nasi, zostawując kwartę w mocy wedle statutu polskiego. [6] [...] Gdyż to jest rzecz pewna i doświadczona, iż sama jedna osoba królewska u tak wielkich państw tego Królestwa wszystkim sprawom zdołać nie może[...], przeto ustawiamy i za wieczne prawo mieć chcemy, aby każdego sejmu walnego naznaczeni i mianowani byli z Rad Koronnych osób szesnaście, [...] którzyby przy Nas ustawicznie byli, przestrzegając osoby i dostojeństwa Naszego, wolności pospolitej, bez których rady i wiadomości nic My i potomkowie nasi czynić nie mamy, ani będziemy mogli w sprawach potocznych [bieżących] (nie wzruszając nic sejmowych) [...]. [7] Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej ma być składan[...]. A dłużej go dzierżeć nie mamy, najdalej do sześci niedziel.[...] [15] Osobliwie to warujemy, iż podatków ani poborów żadnych na imionach [majątkach] Naszych królewskich i Rad duchownych, także ceł nowych na miastach naszych w Polszcze i w Litwie i we wszystkich ziemiach do Korony należących, składać i postanawiać nie mamy, bez dozwolenia wszech stanów na sejmie walnym. [...] [16] A iż na małżeństwie Naszym wiele ROKU P. należy, tedy obiecujemy i przyrzekamy za się i potomki nasze królewskie, nigdy nic nie stanowić ani przed się brać około małżeństw naszych, mimo wiadomość i przyzwolenie Rad Koronnych obojga narodu. [...] [17] A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom [warunkom] wykroczyli, albo czego nie wypełnili: tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czyniemy".
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
