Klasztory w średniowiecznej Polsce
W średniowieczu na ziemiach polskich osiedliły się pierwsze klasztory popularne w innych krajach europejskich.
Benedyktyni
Zakon męski założony w VI wieku przez św. Benedykta z Nursji, który zredagował też zasady życia zakonnego zgromadzenia, zwane regułą benedyktyńską i zorganizował w 529 roku pierwszy konwent benedyktyński na Monte Cassino. Założył także klasztory benedyktyńskie w innych miejscowościach włoskich. Wielkim zwolennikiem tej reguły i propagatorem życia zakonnego był papież Grzegorz Wielki, któremu szereg klasztorów benedyktyńskich zawdzięcza powstanie. Istotą reguły benedyktyńskiej jest sprawowanie uroczystej liturgii, praca intelektualna (studium, nauczanie młodzieży, kopiowanie rękopisów), następnie praca fizyczna w zakresie rolnictwa i hodowli oraz rzemiosła, a wreszcie działalność misyjna i duszpasterska. Do Polski benedyktyni dotarli na stałe w XI wieku, w czasach Kazimierza Odnowiciela, przy czym pierwsze opactwo założono - jak się przyjmuje - w Krakowie, ale niebawem zostało ono przeniesione za jego następcy, Bolesława Śmiałego, do pobliskiego Tyńca. Król ten ufundował jeszcze opactwo w Mogilnie, nieco później założono opactwa w Płocku, Lubiniu k. Kościana i na Św. Krzyżu k. Kielc oraz w wielu innych miejscowościach. W XVI wieku klasztory benedyktyńskie w Polsce przeżywały kryzys spowodowany reformacją, gdyż protestantyzm podważał sens życia zakonnego, ale katastrofą dla większości opactw były rozbiory Polski, w wyniku których uległy one kasacie. Tylko niektóre odrodziły się w XX wieku, np. opactwo tynieckie.
Klasztory benedyktynów - daty fundacji
1001 Międzyrzecz; 1044 Tyniec; ok. 1050 Kruszwica; 1065 Mogilno; 1075 Lubiń; koniec XI wieku Płock; pocz. XII wieku Łysiec; pocz. XII wieku Jeżów na Kujawach; 1103 Święty Krzyż na Łysej Górze; 1122 Sieciechów; przed 1139 Wrocław-Ołbin; 1150 Legnica; ok. 1150 Lubiąż, 1175 przejęty przez cystersów; 1153 Słup nad Pianą
Klasztory benedyktynek - daty fundacji
koniec XII wieku Stary Trzebiatów, przeniesiony do Klatzow, 1245 - do Wierzbna; 1228 Staniątki; 1277 Kołobrzeg; 1278 Lubomierz; 1307 Strzegom; 1349 Legnica
Kanonicy regularni
Męski zakon reguły św. Augustyna, wyrosły ze średniowiecznych wspólnot kanoników kapitulnych. Do Polski przeszczepiony z Arrovaise we Flandrii w pierwszej połowie XII wieku Pierwsze opactwo ufundował na górze Ślęża Piotr Włostowic z rodu Łabędziów.
Klasztory kanoników regularnych - daty fundacji
1117 Czerwińsk; 1131 Ślęża, przed 1150 przeniesiony do Wrocławia; 1133 Strzelno; 1263 Kraków; 1266 Trzciana k. Bochni
Norbertanie
Zakon męski założony ok. 1120 roku w Premontré przez Norberta z Gennep, późniejszego arcybiskupa magdeburskiego i świętego. Zakonnicy prowadzili życie apostolskie w surowej ascezie, zajmowali się duszpasterstwem, kaznodziejstwem oraz reformą kleru diecezjalnego. Do Polski przybyli z Czech w drugiej połowie XII wieku
Klasztory norbertanów - daty fundacji
I poł. XII wieku Kościelna Wieś pod Kaliszem; ok. 1160 Brzesko nad Wisłą (Hebdów); ok. 1160 Witów; ok. 1180 Wrocław; 1154 Groby; 1208 Białybuk k. Trzebiatowa
Klasztory norbertanek - daty fundacji
ok. 1133 Strzelno; ok. 1160 Zwierzyniec w Krakowie; ok. 1176 Krzyżanowice; po 1190 Busko; 1204 Czarnowąs; 1208 Białybuk; 1214 Żukowo; przed 1229 Imbramowice; 1281 Słupsk
Cystersi
Zakon męski, nawołujący do powrotu do reguły benedyktyńskiej, założony we Francji w XI stuleciu, w miejscowości Citeaux (stąd nazwa). Charakteryzowały ich pierwotnie surowe zasady życia klasztornego, polegające na ostrej ascezie, prostej liturgii i prostym pożywieniu oraz rezygnacji z wszelkich beneficjów i dochodów z monopoli feudalnych, a także z wielkiej własności gruntowej uprawianej przez poddanych. Źródłem utrzymania mnichów była ich własna praca na roli. Dopiero na przełomie XII i XIII wieku cystersi odstąpili od surowego ubóstwa i zaczęli przejmować nadania ziemskie z ludnością wiejską. Rozwinęli na szeroką skalę rolnictwo, ogrodnictwo i hodowlę, zwłaszcza owiec i zwierząt pociągowych, a także młynarstwo. Niechętny zrazu stosunek do wiedzy i nauczania zmienił się radykalnie po 1237 roku, kiedy cysterska kapituła generalna przeznaczyła dom w Paryżu swoim, studiującym na tamtejszym uniwersytecie, współbraciom. Odtąd opactwa cysterskie stały się także ogniskami oświaty, rozwijającymi szkoły, przepisujące księgi skryptoria i biblioteki, w których znajdowały miejsce, obok teologicznych, także rękopisy dzieł pisarzy starożytnych. Rozwinęli w swoich dobrach również duszpasterstwo. Do Polski przybyli w XII stuleciu, znajdując tu podatny grunt dla swojej działalności gospodarczej i kulturalnej. W ciągu niespełna stu lat założyli 25 bogato uposażonych opactw (Jędrzejów, Sulejów, Wąchock, Mogiła, Szczyrzyc, Łekno, Ląd, Paradyż, Obra, Wieleń, Szpetal, Byszewo i in.), gdzie rozwinęli nie tylko ogrodnictwo i rolnictwo z hodowlą, lecz także budownictwo murowane. Produkowali pergamin na przepisywane przez siebie księgi, które z wielkim znawstwem upiększali (iluminowali) malowidłami i rysunkami, wynosząc na wysoki poziom malarstwo miniaturowe.
Klasztory cysterskie - daty fundacji
1143 Łekno; 1149 Jędrzejów; 1163 Lubiąż; 1172 Darguń; 1173 Kołbacz; ok. 1175 Ląd; 1175 Lubiąż; 1177 Sulejów; 1179 Wąchock; 1185 Koprzywnica; 1186 Oliwa; 1199 Elden; 1218 Kacice; 1222 Mogiła; 1227 Henryków; 1228 Szpetal; 1235 Paradyż; 1238 Ludźmierz, 1245 przeniesiony do Szczyrzyca; 1240 Obra; 1247 Kamieniec; 1254 Byszewo; 1258 Rudy; 1259 Bukowo; 1261 Pogódki; 1276 Pelpin; 1278 Mironice; 1280/81 Bierzwnik; 1285 Zemsko; 1285 Wieleń; 1286 Bledzew; ok. 1288 Koronowo; 1292 Krzeszów; 1298 Jamielnica
Klasztory cysterek - daty fundacji
1202 Trzebnica; 1218 Ołobok; przed 1245 Żarnowiec; 1248 Szczecin; 1248 Marianów; 1249 Owińska; 1267 Chełmno; 1279 Koszalin; 1288 Wolin; 1311 Toruń; 1349 Królewiec
Bożogrobcy
Męski zakon kanonicki założony 1099 roku w Jerozolimie, prowadzący duszpasterstwo i szpitalnictwo. Do Polski sprowadził ich ok. 1163 roku Jaksa Gryfita, do Miechowa (stąd nazwa: miechowici). Spopularyzowali zwyczaj strojenia grobów Pańskich w okresie Wielkanocy.
Klasztory bożogrobców (Kanoników Regularnych Grobu Chrystusowego)
ok. 1163 Miechów; ok. 1190 Nysa; 1198 Gniezno
Joannici
Inaczej szpitalnicy św. Jana Jerozolimskiego. Założony ok. 1130 roku przy szpitalu św. Jana w Jerozolimie dla pielęgnowania pielgrzymów. Rychło mnisi złożyli, tak jak templariusze, śluby nieustannej walki z niewiernymi, a zwłaszcza obronę królestwa jerozolimskiego. Po kolejnych klęskach wypraw krzyżowych i utracie Ziemi Świętej osiedlili się na Cyprze. W 1309 roku utworzyli państwo zakonne na wyspie Rodos, gdzie przetrwali (jako kawalerowie rodyjscy) kolejne fazy ekspansji Turków osmańskich, ale w 1530 roku musieli przenieść się na przydzieloną im przez cesarza Karola V wyspę Maltę, gdzie zorganizowali (jako kawalerowie maltańscy) kolejne państwo zakonne. Do zakonu przyjmowano tylko rodowitą szlachtę, na czele stał wielki mistrz z kapitułą. Posiadłości zakonne podzielono na przeorstwa oraz komandorie, czyli komturie. Na ziemiach polskich pojawili się w XII wieku, ale nie odegrali u nas większej roli.
Klasztory joannitów - daty fundacji
1156 Zagość; połowa XII wieku Sławno; przed 1187 Suchoń k. Stargardu; 1187 Tyniec Legnicki; 1187 Poznań; przed 1198 Grobniki k. Głupczyc; XII wieku Strzegom
Dominikanie
Inaczej kaznodziejski zakon dominikański. Należy do grupy zorganizowanych w XIII wieku zakonów żebraczych, zrzeszających duchownych w celu szerzenia słowem i przykładem ewangelicznego apostolatu. Został założony przez św. Dominika Guzmana i zatwierdzony w 1216 roku przez papieża Honoriusza III, nawiązując do reguły św. Augustyna oraz do konstytucji i ustaw norbertanów. Stanowiąc zakon apostolski, prowadził misje i szeroko pojętą pracę duszpasterską, opartą na działalności kaznodziejskiej braci - wszechstronnie wykształconych, zorientowanych zwłaszcza w teologii. Każdy klasztor dominikański był właściwie uczelnią, w której zajęcia dla kapłanów oraz kleryków prowadził codziennie specjalnie przygotowany lektor, posiadający za sobą czteroletnie studia teologiczne. Dominikanie utrzymywali się wyłącznie z ofiar, rezygnując z wszelkiej własności dóbr materialnych. Przełożonych (przeor, prowincjał, generał) powoływali drogą wyborów. Pracę duszpasterską (kazania, spowiedź) prowadzili również w parafiach świeckich. Do Polski dominikanów ściągnął biskup Iwo Odrowąż, który wysłał w 1220 roku do Bolonii grupę kapłanów krakowskich, ze swoim krewnym Jackiem Odrowążem, w celu odbycia nowicjatu w tamtejszym klasztorze dominikańskim. Kiedy powrócili w 1223 roku do kraju, otrzymali w Krakowie kościół Św. Trójcy, przy którym uformował się pierwszy konwent dominikański w Polsce. W 1225 roku rozjechali się dominikanie krakowscy po kraju i założyli klasztory w Sandomierzu, Płocku, Gdańsku, Kamieniu Pomorskim i we Wrocławiu. W tym roku także powstała polska prowincja dominikańska. W dalszych dziesięcioleciach XIII oraz w wieku XIV założono kilkadziesiąt domów klasztornych w miastach polskich, a po przyłączeniu Rusi Czerwonej oraz po zawarciu unii polsko-litewskiej - również miastach Litwy i Rusi. Wpłynęło to wydatnie na rozwój studiów i bibliotek dominikańskich. Najsłynniejszą ze szkół było krakowskie studium generalne, ale oprócz niego takie studia otwarto później we Lwowie, Wilnie, Warszawie, Grodnie i Podkamieniu k. Brodów na Wołyniu.
Klasztory dominikańskie - daty fundacji
1222 Kraków; 1225 Płock; 1226 Sandomierz; 1226 Gdańsk; 1227 Kamień Pomorski; 1233 Chełmno; 1235 Sieradz; 1238 Elbląg; 1239 Wrocław; 1244 Poznań; 1245 Racibórz; 1258 Głogów; 1262 Bolesławiec; 1264 Gryfia; 1264 Brześć Kujawski; 1265 Lublin; 1270 Cieszyn; 1270 Legnica; 1270 Toruń; 1275 Myślibórz; 1275 Łęczyca; 1280 Wronki; 1283 Opatowiec; 1283 Słupsk, 1285 Warka; 1285 Opole; 1285 Oświęcim; 1289 Tczew; 1290 Pozdawilk; 1290 Lewin; 1290 Sochaczew; 1291 Świdnica; 1300 Ząbkowice Śląskie
Klasztory dominikanek - daty fundacji
1282 Poznań; 1296 Wrocław; 1299 Racibórz
Franciszkanie
Zwani Braćmi Mniejszymi. Zakon żebraczy, założony w 1208 roku przez św. Franciszka z Asyżu, a zatwierdzony w 1221 roku przez papieża Honoriusza III. Reguła franciszkańska nawoływała do naśladowania Chrystusa przez pokorę i przykład osobisty, a zwłaszcza przez radykalne ubóstwo, polegające na utrzymywaniu się z jałmużny i wyrzeczeniu się dóbr materialnych. Podobnie jak dominikanie, podejmowali działalność kaznodziejską i misyjną w środowiskach miejskich. Wywarli ogromny wpływ na kształtowanie się duchowości chrześcijańskiej, podkreślając radość i prostotę życia oraz umiłowanie natury. Do Polski przybyli z Czech. W 1234 roku założyli klasztor we Wrocławiu, a w 1237 roku w Krakowie, gdzie wielkimi protektorami franciszkanizmu byli Bolesław Wstydliwy i jego żona Kinga (w Wielkopolsce zaś jej młodsza siostra, księżna Jolenta). Do 1272 roku powołano do życia na ziemiach polskich 21 klasztorów franciszkańskich. Ich atrakcyjność w Polsce zasadzała się nie tylko na realizacji haseł łagodzenia nierówności społecznych i zbliżenia prostego człowieka do Kościoła, lecz przede wszystkim na pozytywnym stanowisku zakonu wobec przezwyciężania rozbicia dzielnicowego i wspieraniu dążeń do politycznego zjednoczenia kraju (dla nich św. Stanisław był postacią symbolizującą zjednoczenie ziem polskich).
Klasztory franciszkańskie - daty fundacji
1239 Wrocław; 1239 Toruń; 1240 Kraków; 1240 Szczecin; 1242 Zawichost; 1243 Złotoryja; 1245 Zgorzelec; 1248 Opole; 1251 Kłodzko; 1254 Strzałów; 1255 Chełmno; 1257 Głogów; 1257 Kalisz; 1258 Bytom; 1261 Inowrocław; 1270 Gniezno; 1277 Pyzdry; 1280 Sącz; 1281 Pyrzyce; 1289 Gryfice; 1294 Legnica
Klaryski
Zgromadzenie panien ubogich, zwane później drugim zakonem św. Franciszka lub krótko klaryskami (od imienia założycielki, św. Klary z Asyżu, przejętej ideałami franciszkanizmu). Do Polski żeński ruch monastyczny w postaci klarysek przeniknął w połowie XIII wieku Wielką ich zwolenniczką była księżna Salomea, siostra Bolesława Wstydliwego a wdowa po królu Kolomanie węgierskim, która stała się zakonnicą i ufundowała razem z bratem ok. 1258 roku klasztor Klarysek w Zawichoście (przeniesiony później do Skały pod Krakowem, a w końcu do samego Krakowa). Ona też wywarła wpływ na zainteresowanie się franciszkanizmem przez swoją bratową, księżnę Kingę, która po owdowieniu ufundowała taki klasztor w Starym Sączu, gdzie osiadła i zmarła.
Klasztory klarysek - daty fundacji
1253 Wrocław; 1255 Zawichost, 1257 przeniesione do Skały; 1280 Stary Sącz; 1283 Gniezno; 1295 Strzelno; 1307 Głogów
Augustianie
Pierwotnie męski zakon pustelniczy, założony w 1256 roku przez papieża Aleksandra IV. Od 1303 roku stali się zakonem żebrzącym. Reguła klasztorna nawiązywała do św. Augustyna, a celem było duszpasterstwo i działalność misyjna. Augustianie osiedli w kilku miastach polskich, ale najbardziej eksponowany dom klasztorny posiadali w Krakowie - przy zachowanym do dzisiaj monumentalnym gotyckim kościele św. Katarzyny, ufundowanym przez Kazimierza Wielkiego.
Klasztory Augustianów - daty fundacji
1250 Szczecin; 1266 Lipiany; 1267 Stargard; przed 1272 Swornegat k. Chojnic; 1294 Gródków; ok. 1290 Chojnów; ok. 1290 Sokolniki; ok. 1290 Gardziec; 1304 Chojno
Bracia dobrzyńscy
Zakon rycerski powołany w celu obrony ziemi dobrzyńskiej przed pogańskimi Prusami i zatwierdzony przez papieża Grzegorza IX w 1228 roku W Dobrzyniu osadził ich książę Konrad Mazowiecki i uposażył częścią ziemi dobrzyńskiej oraz posiadłościami na Kujawach. Trzon zakonu stanowili rycerze wywodzący się z Niemiec, a na ich czele stanął mistrz Brunon. Nosili białe płaszcze z naszytym czerwonym mieczem i gwiazdą. Działalność braci dobrzyńskich jest słabo znana, przypuszcza się, że książę Konrad skierował ich do obrony północnych rubieży swojego księstwa w okresie, gdy sam był zaangażowany w walkę o tron krakowski po śmierci brata Leszka Białego. W 1235 roku połączyli się z zakonem krzyżackim, zaś nieliczni z braci (z pewnością Polacy), którzy sprzeciwili się związkowi z Krzyżakami, zostali osadzeni przez księcia k. Drohiczyna dla obrony wschodnich części Mazowsza przed Jaćwingami. Ok. 1238 roku placówka przestała istnieć.
Kawalerowie Mieczowi
Zakon rycerski założony w 1202 roku w Inflantach przez biskupa Rygi, Alberta, dla obrony oraz rozszerzania jego diecezji. Tworzyli go przeważnie niemieccy rycerze-zakonnicy i dlatego połączyli się w 1237 roku z Krzyżakami, zachowując jednak znaczną autonomię, gdyż utrzymali nadal odrębne terytorium i własną administrację na czele z wielkim mistrzem. W XVI wieku podobnie jak Krzyżacy, ulegli za zgodą króla polskiego sekularyzacji.
Templariusze
Zakon rycerski założony podczas wypraw krzyżowych w 1119 roku w Jerozolimie przez rycerza francuskiego Huguesa de Paynsa, w celu obrony pielgrzymów udających się do Ziemi Świętej. Nazwę przyjęli od swojej siedziby przy pozostałościach świątyni (templum) Salomona, hołdowali regule cysterskiej. Po upadku królestwa jerozolimskiego zostali zmuszeni do opuszczenia Palestyny i osiedlili się u schyłku XIII wieku we Francji, przewożąc tam swe ogromne bogactwa (w precjozach i sprzętach, a także w czystym złocie i srebrze), które - dzięki umiejętnym operacjom finansowym - znacznie powiększyli. Owe legendarne skarby zainteresowały władcę Francji, króla Filipa IV Pięknego, który oskarżył tendencyjnie templariuszy o herezję i dokonał w 1307 roku konfiskaty ich mienia, wymuszając na zakonnikach drogą tortur zeznania obciążające. Ich dobra zakonne poza Francją przejęli Joannici. W Polsce powstało w XIII i XIV wieku kilka komandorii templariuszy (Śląsk, Pomorze), ale zakon ten szerzej się u nas nie rozwinął.
Krzyżacy
Przyjęta w Polsce nazwa Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założonego w 1190 roku w Palestynie w celu sprawowania opieki nad pielgrzymami i chorymi, wkrótce (1198 roku) przekształconego w zakon rycerski walczący z niewiernymi. Na ziemie polskie sprowadził ich w 1226 roku Konrad Mazowiecki dla walki przeciw Prusom. Do 1238 roku Krzyżacy podbili Prusy, a mając poparcie cesarstwa i papiestwa utworzyli na zajętych ziemiach państwo zakonne. Dążąc do poszerzenia swych granic kosztem sąsiadów usiłowali podbić wschodnie rubieża Rusi, Żmudź, na początku XIV wieku zajęli Pomorze Gdańskie rozpoczynając długotrwałe walki z Polską. Po klęsce pod Grunwaldem (1410 roku) nastąpiło załamanie gospodarcze i polityczne zakonu. W pierwszej połowie XVI wieku wielki mistrz Albrecht Hohenzollern zsekularyzował zakon i po przyjęciu luteranizmu przekształcił go w świeckie księstwo Prusy Książęce. Jako zakon rycerski przetrwali w Niemczech do obecnych czasów, nie odgrywając już większej roli.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
