Rozwój ruchów totalitarnych i nacjonalistycznych w Polsce sanacyjnej
Pod wpływem kryzysu gospodarczego i rozczarowania polityką sanatorów w społeczeństwie polskim nasilały się tendencje totalitarne i narastała wrogość wobec liberalizmu, demokracji i instytucji demokratycznych w państwie.
Tradycyjnie już postawę antydemokratyczną zajmowali komuniści, preferujący metody przemocy rewolucyjnej. Nawet część socjalistów, głównie młodego pokolenia, dostrzegając nieskuteczność pokojowych form walki z obozem piłsudczykowskim nawoływała do zerwania z socjalizmem demokratycznym i podążaniem śladem komunistów.
Najbardziej jednak ku totalitaryzmowi skłaniali się młodzi z obozu wszechpolskiego, zorganizowani od 1934 roku w Obozie Narodowo-Radykalnym - typowej partii faszystowskiej. Oni też byli najkonsekwentniejszymi zwolennikami nadania państwu polskiemu charakteru totalitarnego, określanego mianem "totalnego katolickiego państwa narodu polskiego".
Według koncepcji głównego twórcy i ideologa ONR - Bolesława Piaseckiego - miało to być państwo totalitarne, rządzone przez hierarchicznie zorganizowaną monopartię ("organizację polityczną narodu"), zastępującą w dużym stopniu organy władzy państwowej i kierującą się zasadami solidaryzmu narodowego i społecznego.
Państwo byłoby oparte - jak pisano w deklaracji ideowej ONR w 1934 roku - "na hierarchii wynikającej ze stopnia związania losów każdego Polaka z losami Narodu jako całości, nie zaś na hierarchii pieniądza i materialistycznym stosunku do państwa, na czym są oparte dzisiejsze ustroje zarówno parlamentarne, jak i policyjne. Władzę w państwie winna sprawować hierarchiczna organizacja Narodu, w której każdy Polak na właściwym terenie współdziała w rządach narodowych. Ustrój narodowy przywrócić musi powagę i rządy prawa, odrodzenie godności osobistej Polaka i zastąpić rządy mechanicznej siły rządami autorytetu państwa. Zajmowanie wyższego miejsca w organizacji politycznej Narodu nakładać będzie na każdego większe obowiązki i większą odpowiedzialność, nie zaś stawać się źródłem przywilejów i korzyści".
Niezależnie od ONR podejmowano w Polsce inne próby tworzenia ruchu faszystowskiego. Powstające organizacje miały jednak charakter efemeryczny, do głośniejszych z nich należały Polska Partia Narodowych Socjalistów w Łodzi oraz Narodowo - Socjalistyczna Partia Robotnicza w Katowicach.
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2000
