21 listopada 1896 r. Miłośnicy Krakowa powołują Towarzystwo.
Zebranie założycielskie Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa odbyło się w sobotę, 21 listopada 1896 r. w siedzibie Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa przy ulicy Siennej 16, z inicjatywy dyrektora Archiwum profesora Stanisława Krzyżanowskiego.
W spotkaniu uczestniczyło 22 wybitnych obywateli Krakowa, a wśród nich Stanisław Estreicher, Klemens Bąkowski, Władysław Łuszczkiewicz i Stanisław Wyspiański. Początkowo uchwalono nazwę "Towarzystwo historyczne miłośników Krakowa" z zastrzeżeniem, że można "zmienić ją stylistycznie po zasięgnięciu zdania znawców języka". Dyskusja nad statutem przeczy obiegowym opiniom o skąpstwie krakowian - większość obecnych opowiedziała się za wyższą "wkładką" w wysokości 4 zł, odrzucając propozycję 2 zł.
Opracowany wówczas projekt statutu wymieniał jako główne cele działania poznawanie dziejowej przeszłości Krakowa i jego okolic oraz budzenie poszanowania dla pamiątek i zabytków miasta wśród ogółu jego mieszkańców. Towarzystwo miało je realizować poprzez zebrania i odczyty, publikacje czasopism i książek, opiekę konserwatorską nad zabytkami oraz gromadzenie zabytków pamiątkowych (sztuki, fragmentów architektonicznych i rycin) dla przyszłego muzeum historycznego miasta oraz wydawnictw dotyczących historii Krakowa, wzbogacających bibliotekę miejską.
Przesłany projekt statutu Namiestnictwo we Lwowie zatwierdziło 4 grudnia 1896 r. o czym powiadomiło Dyrekcję Policji w Krakowie, a ta oznajmiła zgodę, stwierdzając, że "Namiestnictwo (...) nie wyraziło zakazu zawiązania tegoż".
Komitet Tymczasowy Założycieli skierował 1 stycznia 1897 r. odezwę do mieszkańców Krakowa, zamieszczoną w dzienniku "Czas" z 6 stycznia 1897 r. oraz rozpowszechnianą w formie osobnej odbitki.
W odezwie podkreślono wartość Krakowa "zapewniającą mu wśród miast Polski odrębne stanowisko, odczuwane nie tylko przez swoich, ale i przez cudzoziemców". Podkreślano, że "świadomość wielkiej przeszłości podnosi poczucie cywilizacyjne i narodowe społeczeństwa, a kultura jest dopiero wtedy naprawdę głęboka, kiedy się zakorzeni w najszerszych jego warstwach".
Statut został zatwierdzony przez pierwsze Walne Zgromadzenie Towarzystwa, które odbyło się 6 stycznia 1897 r. w sali posiedzeń Rady Miejskiej w krakowskim Magistracie.
AS
Opracowano na podstawie publikacji: Wiesław Bieńkowski, Strażnicy dziejów miasta narodowej pamięci. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa w latach 1896-1996, Biblioteka Krakowska 137, 1997.
