Socrealizm w Polsce i odradzanie się sztuki w powojennej rzeczywistości
Sztuka polska w okresie od zakończenia II wojny światowej do roku 1949 jest związana z procesem reorganizacji życia artystycznego w trudnych warunkach kraju wyniszczonego przez wojnę. Powracał on do życia w zupełnie nowych okolicznościach politycznych, uwarunkowanych przejęciem władzy przez komunistyczny system państwowy sterowany przez Związek Radziecki.
Wojna spowodowała ogromne straty nie tylko w zabudowaniach miast, lecz także dokonała zniszczeń fizycznych i moralnych wśród ludności polskiej. Ucierpiało również środowisko artystyczne, dla którego pięć lat okupacji wiązało się z odejściem od pracy twórczej, czasowym jej przerwaniem lub przynamniej dużym ograniczeniem. Dla wszystkich jednak okres ten oznaczał odizolowanie
W tym szczególnym momencie historii Polski życie świata artystycznego rodziło się na nowo, choć zmiany, jakie zaszły w ciągu lat wojny, były bardzo znaczące. Nie żyło wielu artystów, przedstawicieli różnych pokoleń, zaginęła masa dzieł sztuki w wyniku grabieży niemieckiej bądź też sowieckiej, hitlerowcy zniszczyli zbiory sztuki nowoczesnej jako "sztuki zdegenerowanej" - entartete Kunst - a wiele dzieł, kolekcji, muzeów i zabytków kultury polskiej zostało zrównanych z ziemią w trakcie bombardowań miast lub grabieży.
Pięć lat wojny wstrzymało rozwój twórczości, przekształcenia terytorialne zmieniły mapę polskich ośrodków kulturalnych i artystycznych, a wprowadzana polityka zapowiadała niecodzienne transformacje, które miały stać się decydujące dla całej kultury i sztuki polskiej.
Wstrząsające doświadczenia wojny, takie jak przemoc, terror i okrucieństwo, sprawiły, że artysta nie był już tym samym człowiekiem. Zmieniło się również społeczeństwo, a razem z nim sztuka. Jej przedwojenne ideały utraciły sens wobec tragedii ludzkości, która rozegrała się na ziemiach polskich, a Polacy byli jej świadkami i ofiarami.
"Po Oświęcimiu" tradycja nowoczesności, wyobraźni i języka w kulturze europejskiej została zakwestionowana. "Nach Auschwitz ein Gedicht zu schreiben ist Barbarei " [tł. "Po Oświęcimiu pisanie poezji jest barbarzyństwem"], te słowa Theodora Adorno, napisane w 1949 roku w eseju "Krytyka kulturalna i społeczeństwo", wyrażają sens problemu, z którym przyszło się zmierzyć sztuce, zarówno literaturze, jak i malarstwu czy teatrowi.
Problem ten rodził się z pytania o to, jak dalej wyrażać uczucia i jak o nich mówić, gdy każde słowo i gest skazane są na wspomnienie przeszłości. "Czego oczekiwać, zwłaszcza po malarstwie stworzonym do mówienia o rzeczywistości, być może nawet uświęconym, aby ją czcić, po tym, w jaki sposób zostało wykorzystane przez nazizm?".
Pierwsza połowa XX wieku obfitowała w przykłady sztuki propagandowej, wykorzystywanej przez systemy totalitarne do zdobycia i ugruntowania władzy. Sztuka ta posługiwała się językiem realistycznym, najbardziej odpowiednim do przekazywania treści ideologicznych masowemu odbiorcy, a przedstawianą przez nią rzeczywistość cechował idealizm, którego celem było stworzenie pozytywnego obrazu świata, budowanego przez władzę totalitarną.
Po II wojnie światowej społeczeństwo Europy, stojące wobec utraty ludzkiej godności, przeszłości i ideałów, zostało psychicznie i kulturalnie sparaliżowane. W tym czasie milczenia próbowano poszukiwać w malarstwie języka bardziej neutralnego, niefiguratywnego, pozbawionego pamięci przywołującej wspomnienia. Sztuka informelu wydawała się najlepszą drogą, aby przezwyciężyć ciszę, prowadząc świat malarstwa dalej, niż pozwalała na to rzeczywistość, odcinając je zarazem, jak sądzono, od więzi politycznych i ekonomicznych, które od zawsze uzależniały sztukę od władzy.
Zobacz więcej: Jolanta Studzińska "Socrealizm w malarstwie polskim"
