Niemiecka dywersja w Bydgoszczy

Przez dziesiątki lat większość polskich i niemieckich historyków zupełnie odmiennie przedstawiała wydarzenia z początku 1939 r. w Bydgoszczy, opierając się na różnych źródłach, m.in. dokumentach i relacjach świadków. Zdaniem polskich naukowców ludność narodowości niemieckiej strzelała do wycofujących się z miasta polskich żołnierzy, a historycy niemieccy pisali o masakrze ludności niemieckiej i zaprzeczali jakiejkolwiek prowokacji z jej strony.

W 2003 r. z inicjatywy Instytutu Pamięci Narodowej, powstał zespół do wyjaśnienia przebiegu wydarzeń określanych przez propagandę III Rzeszy "bydgoską krwawą niedzielą", złożony z kilkunastu naukowców z różnych ośrodków naukowych w kraju. Owocem prac zespół było wydanie przez IPN w 2008 r. publikacji "Bydgoszcz 3-4 września 1939", pod redakcją Tomasz Chincińskiego i Pawła Machcewicza.

"Cały zgromadzony w toku badań materiał uprawnia do sformułowania tezy, że 3 września 1939 r. w Bydgoszczy doszło do niemieckiej dywersji, która została stłumiona. Dało to początek, w warunkach wojennej psychozy i niezwykle napiętych stosunków pomiędzy Polakami a mniejszością niemiecką, samosądom, których ofiarą padło wielu niewinnych Niemców, którzy nie mieli prawdopodobnie nic wspólnego z działaniami dywersyjnymi" - napisali w książce Chinciński i Machcewicz.

Historycy podkreślili, że "teza o niemieckiej dywersji oparta jest na obszernej dokumentacji i na analizie całego kontekstu historycznego, w tym również wiedzy o przygotowywanych przez Abwehrę i SS aktach niemieckiej dywersji, do których doszło na Pomorzu i w innych regionach Polski".

Do dywersji doszło 3 i 4 września w trakcie wycofywania się z Bydgoszczy wojsk polskich 9. i 15. Dywizji Piechoty. W atakach brali udział przybyli z III Rzeszy dywersanci wraz przedstawicielami licznej mniejszości niemieckiej w mieście. Strzelali z ukrycia do polskich żołnierzy, a ci odpowiadali również ogniem.

Kilkuset polskich świadków zdarzeń w swoich relacjach wskazało kilkaset miejsc w mieście, gdzie przez kilka godzin ostrzeliwano polskich żołnierzy.

"Ofiarami wydarzeń bydgoskich z 3 i 4 września byli nie tylko dywersanci, ale także ludzie niewinni, przypadkowi. Niektóre relacje wskazują, że mogło dochodzić do egzekucji osób, które zostały wskazane jako potencjalni dywersanci przez Polaków, kierujących się osobistą nienawiścią i zemstą. Mogły się również zdarzyć nadużycia, których sprawcami byli pozbawieni dowództwa i kontroli żołnierze z rozbitych oddziałów Armii +Pomorze+" - zaznaczyli Chinciński i Machcewicz.

Według archiwalnych dokumentów w Bydgoszczy 31 sierpnia 1938 r. żyło 143 075 mieszkańców, w tym 9 208 osób narodowości niemieckiej, czyli 6,4 proc.

Na podstawie zachowanych dokumentów, jak akta urzędu stanu cywilnego, księgi parafialne, nekrologi w prasie, w dniach 3 i 4 września w Bydgoszczy zginęło 365 osób, w tym 33 nie zostały zidentyfikowane z imienia i nazwiska. Spośród zidentyfikowanych ofiar 263 było zameldowane w Bydgoszczy. Zginęło 254 ewangelików, 86 rzymskich katolików i 25 osób nieznanych wyznań. Historycy zastrzegli, że uproszczeniem byłoby uznanie ewangelików za Niemców, a katolików za Polaków.

W Bydgoszczy 3 i 4 września życie straciło też około 20 polskich żołnierzy. Nie wiadomo jednak, czy wszyscy zginęli w czasie ostrzeliwania przez dywersantów, czy też zmarli w szpitalach wskutek odniesionych ran na froncie.

Głównymi źródłami potwierdzającymi niemiecką dywersją w Bydgoszczy były dokumenty Armii "Pomorze" i relacje naocznych świadków, zwłaszcza z lat czterdziestych.

Zespół naukowców starał się dotrzeć do możliwie wszystkich źródeł dotyczących pierwszych dni wojny w Bydgoszczy. Historycy przeprowadzili kwerendy w wielu archiwach w kraju i za granicą, m.in. w Niemczech, Rosji i Wielkiej Brytanii.

Dotychczas nie natrafiono na żaden dokument urzędowy potwierdzający przygotowywanie przez Niemców zorganizowanej dywersji. Jednak zdaniem historyków badających ten temat, zachowane podobne archiwalia z innych terenów pozwalają przypuszczać, że Bydgoszcz, jako jeden z najsilniejszych ośrodków mniejszości niemieckiej przed 1939 rokiem, nie była z takich przygotowań wyłączona.

Bezpośrednim asumptem do przeprowadzenia zakrojonych na szeroką skalę badań dotyczących bydgoskich wydarzeń była ożywiona dyskusja, jaką wywołało w 2003 r. wydanie w Polsce książki niemieckiego historyka i dziennikarza Guentera Schuberta "Bydgoska krwawa niedziela. Śmierć legendy", a także wypowiedzi prasowe polskiego historyka Włodzimierza Jastrzębskiego.

Schubert w swojej pracy twierdził, że wbrew dotychczasowym twierdzeniom niemieckich historyków, w Bydgoszczy doszło do niemieckiej dywersji, jak i mordowania niewinnych Niemców. Z kolei Jastrzębski zmienił głoszone przez lata poglądy i doszedł do wniosku, że nie było żadnej dywersji ze strony Niemców.