Koło Posłów „Znak”: Ciało obco-własne w komunistycznym parlamencie

Koło "Znak" wywodzi się w prostej linii z "Tygodnika Powszechnego", faktycznie zlikwidowanego przez ekipę Bieruta w roku 1953, a następnie przywróconego przez ekipę Gomułki na przełomie 1956 i 1957 roku. W pierwszych latach po wojnie "Tygodnik" nie miał tego "aktywistycznego" nastawienia, które przejawiło się dopiero wraz z dojściem do władzy reformatorskiej grupy Gomułki. Co się zmieniło?

Po pierwsze zmienił się komunizm: wersja stalinowska z powszechnym terrorem została zastąpiona wersją post-stalinowską, operującą selektywnymi represjami. Potworne ciśnienie ideologii, w ramach którego np. zakazywano wykładania psychologii (jako nauki "burżuazyjnej"), a botanikom kazano w Polsce uprawiać ryż, zastąpiono ideologią dopuszczającą i znaczny poziom racjonalności w nauce i dość dużą swobodę w kulturze, i odejście od kolektywizacji rolnictwa.

Po drugie, zmieniła się strategia polityczna środowiska "Tygodnika Powszechnego". O ile w latach 1945-1953 Stanisław Stomma - główny strateg "TP" - zakładał, że najlepsze, co da się zrobić, to przetrwać w pewnej niszy i nie angażować się na scenie publicznej, o tyle w 1956 r. doszedł on do wniosku, że system jest reformowalny, a zatem należy weń wejść, udzielić mu umiarkowanego poparcia, a w zamian za to uzyskać od komunistów pewne koncesje.  Tak też się stało.

Deal, jaki środowiska "Tygodnika", późniejszego warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej i pewnych grup skupionych wokół KUL-u, zawarły z nową władzą, polegał właśnie na tym, że katolicy  głośno popierają gomułkowską wersję komunizmu, a za to Gomułka daje im pewne przyczółki instytucjonalne: tworzą się Kluby Inteligencji Katolickiej, przywrócony zostaje "Tygodnik", a wraz z nim miesięcznik "Znak" (potem na tej samej fali powstaną jeszcze Wydawnictwo Znak i miesięcznik "Więź").

Naturalnie po wejściu do Sejmu PRL ta grupka ma prawo utworzyć własne koło poselskie. Ruch "Znak" był w tym czasie zdominowany przez środowisko "Tygodnika Powszechnego". Dość powiedzieć, że przewodniczącym Koła Posłów Katolickich "Znak", ukonstytuowanego po 20 stycznia 1957 r., został Stanisław Stomma - i to był wybór oczywisty. Stomma był głównym ideologiem "Tygodnika" i twórcą koncepcji neopozytywizmu politycznego - jednej z najbardziej oryginalnych w dziejach PRL-u.

Neopozytywizm zakładał, że są takie sytuacje polityczne, kiedy walka jest bezsensowna, a trzeba się dogadać z przeciwnikiem. Stanisław Stomma pisał: "Walkę można prowadzić albo jeśli są realne szanse zwycięstwa, albo jeśli to jest nieuchronną koniecznością, natomiast walka niekonieczna bez szans zwycięstwa jest zasadniczo biorąc ewentualnością nie do przyjęcia". I dalej, że dany moment historyczny, czyli dojście do władzy Gomułki z programem destalinizacji, każe katolikom włączyć się w ten proces i poprzeć go: "Ludzie VIII Plenum [czyli Gomułka i jego polityczni stronnicy - RG] potrafili pokierować procesami społecznymi, harmonizując żywiołowość z koniecznymi nakazami racji stanu. W październiku 1956 znalazło się kierownictwo będące na wysokości zadania, jakiego nie było w listopadzie 1830, w latach 1861 - 63 oraz w Warszawie 1944" (oba cytaty z: Stanisław Stomma, Idea i siła, "Tygodnik Powszechny", 25 grudnia 1956).

Podobnie rozumował Stefan Kisielewski, którego na ogół nie sytuujemy w obozie neopozytywistów, pamiętając jego antykomunizm. Kisiel był, owszem, antykomunistą, ale na pewnym etapie łączył go z geopolityką, co dawało w efekcie konkluzje bardzo zbliżone do poglądów Stommy.

Kisielewski pisał, że odwrócenie się Polski od ZSRR sprowadziłoby na nas narodową katastrofę: "Zważywszy nasze położenie geograficzne, między Rosją a Niemcami, zważywszy jak najbardziej żywotne interesy Rosji w NRD, zważywszy wreszcie ogólną sytuację polityczno-strategiczną Europy i świata stwierdzić trzeba, że każda próba ze strony Polski oderwania się od Rosji, od bloku wschodniego i od idei oraz haseł socjalizmu powodowałaby groźbę zbrojnej interwencji rosyjskiej u nas, co postawiłoby nas w sytuacji Węgier albo gorzej (...)". Uważał, wobec tego, że Polacy mogą jedynie walczyć o niezależność w ramach bloku wschodniego. Twierdził też, że taka postawa nie musi wynikać z marksizmu, przeciwnie - niemarksistowscy zwolennicy zreformowanego komunizmu też są komunistom potrzebni i powinni to wykorzystać: "Szczerzy zwolennicy sojuszu ze Związkiem Radzieckim będący nimi dla względów ogólnonarodowych, a jednocześnie znajdujący się na prawo od socjalizmu są bardzo cenni. Aby jednak uwierzono w ich szczerość, nie mogą ukrywać faktu, że są >>na prawo<<"  (oba cytaty z: Stefan Kisielewski, Czy neopozytywizm?, "Tygodnik Powszechny", 25 grudnia 1956).

Po "wyborach" z  20 stycznia 1957 Stanisław Stomma utworzył Koło Posłów Katolickich "Znak" (w następnej kadencji nazwane skromniej Kołem Posłów "Znak"), a w jego skład weszło aż 11 posłów. Byli to: Stomma, Kisielewski, Jerzy Zawieyski, Zbigniew Makarczyk i Antoni Gładysz, startujący jako kandydaci ruchu "Znak" oraz 6 innych (5 bezpartyjnych oraz Konstanty Łubieński z PAX-u), którzy do tej grupki dołączyli. Było to pewnego rodzaju niedopatrzenie, "luz" w systemie, charakterystyczny dla okresów, gdy władza nowej ekipy jeszcze nie okrzepła. W następnych wyborach władza przewidywała dla "Znaku" jedynie 5 mandatów poselskich. I tego się trzymano.

Ta symboliczna reprezentacja katolików w istocie odegrała jednak nieproporcjonalnie dużą rolę. Z prostego powodu. Zachowując się, choćby od czasu do czasu, racjonalnie i choćby od czasu do czasu przemawiając  z trybuny sejmowej normalnym, niezideologizowanym językiem, ta garstka ludzi zyskała silny polityczny rezonans. Zdarzało jej się głosować przeciw (w 1962 r. - ustawa o gospodarce gruntami), albo wstrzymywać się od głosu (1961 - ustawa oświatowa).

PZPR jednak tak manipulowała (przy pomocy administracji wyznaniowej i policji politycznej) środowiskami "znakowskimi", by stale zmniejszać w tej reprezentacji liczbę posłów lojalnych wobec kierownictwa ruchu. Skutecznie: na koniec, w 1976 r. Stomma samotnie wstrzymał się od głosu w sprawie nowelizacji konstytucji, podczas gdy 4 posłowie jego koła głosowali "za".   

Strategia polityczna oparta na neopozytywizmie przetrwała aż do roku 1976. Sam neopozytywizm załamał się wcześniej, gdzieś pomiędzy rokiem 1968 (kiedy posłów "Znaku" straszliwie przeczołgano w sejmie za ich niewinną interpelację, która wszelako ośmielała się zapytać, czy bicie studentów jest aby słuszne), a rokiem 1976 (kiedy Partia postanowiła wprowadzić do konstytucji przepisy o sojuszu z ZSRR i o przewodniej roli PZPR w państwie).

Roman Graczyk