Myśl programowa Polskiego Porozumienia Niepodległościowego

Działacze związani z Porozumieniem skupili się na publikacji opracowań programowych i analitycznych. Do końca swego istnienia, czyli do końca 1981 r., PPN opublikował 46 tekstów (w tym kilka wznawianych ponownie), z których każdy był numerowany i sygnowany przez  Polskie Porozumienie Niepodległościowe.

Większość z nich była podpisana przez Zespół Problemowy PPN. Pierwszy numer  zawierał "Program PPN",  w którym jego twórcy zapisali m.in.:

Opieramy nasz program na następujących założeniach:

1.      Naród, w sensie zbiorowości ludzi poczuwających się do narodowej solidarności, jest suwerenem, to jest ma niezbywalne prawo swobodnego decydowania o własnym losie.

2.      Wszyscy obywatele państwa są bezwzględnie równi wobec prawa i powinni mieć udostępnione jednakowe możliwości prowadzenia swego życia.

3.      Przytłaczająca większość Polaków to ludzie wierzący; wśród nich większość stanowią katolicy. Panujący w Polsce porządek polityczny nie może być oparty na dyskryminowaniu tej większości.

4.      W tradycjach państwowości polskiej i narodu polskiego leży stałe rozszerzanie zakresu swobód obywatelskich, wciąganie coraz to nowych grup społecznych do dzieła rządzenia krajem i współodpowiedzialności za jego losy. Polska myśl polityczna od XVI wieku poczynając znajdowała się w czołówce światowej myśli demokratycznej i wolnościowej. Narzucony nam system totalitarnej autokracji jest obcy tradycjom narodowym, anachroniczny i upokarzający.

5.      Naród i państwo polskie należą historycznie do wielkiej rodziny krajów Europy Zachodniej i środkowej, dziedziców cywilizacji grecko-łacińskiej i chrześcijańskiej. Te bezcenne wartości winniśmy kontynuować, zacieśniając więzy z krajami duchowo nam bliskimi.

Polskiemu Porozumieniu Niepodległościowemu przyświecają następujące ogólne cele:

1.      Odzyskanie przez Polskę rzeczywistej suwerenności.

2.      Uczynienie wszystkich Polaków współgospodarzami naszej Ojczyzny, umożliwienie im uczestnictwa w rządzeniu.

3.      Wprowadzenie w życie swobód obywatelskich, zgodnych z duchem naszej przeszłości i rozwojem wolnych krajów Europy.

4.      Stworzenie ram prawnych i organizacyjnych, gwarantujących powstanie i trwałość wielopartyjnej demokracji polskiej.

5.      Dobrobyt mierzony poczuciem ludzi, nie naciąganymi przekroczeniami wydumanych planów, postęp gospodarki narodowej bez ciągłego wymagania poświęceń i wyrzeczeń od wielomilionowych rzesz pracujących.

6.      Swobodny i wszechstronny rozwój kultury i nauki polskiej.

7.      Szerokie otwarcie okien na świat, swoboda poruszania się, wymiany myśli i wiadomości.

W kolejnych opracowaniach analitycy z Polskiego Porozumienia Niepodległościowego dostrzegali kryzys systemu komunistycznego i przewidywali możliwość wybuchu niezadowolenia społecznego na kilka lat przed sierpniem 1980 roku.

W memoriałach PPN ukazywano system polityczny PRL jako totalitarny i wykazywano jego niereformowalność. Komunistyczna Polska - według autorów związanych z Polskim Porozumieniem Niepodległościowym - była ponadto państwem niesuwerennym, całkowicie uzależnionym od Związku Sowieckiego. Zwracano uwagę na destrukcyjne konsekwencje narzuconego Polsce systemu komunistycznego we wszystkich dziedzinach życia.    

Odzyskanie niepodległości według autorów związanych z Polskim Porozumieniem Niepodległościowym było nierozerwalnie związane z powstaniem nowego, pojałtańskiego ładu międzynarodowego, który w Europie Środkowo-Wschodniej musiał wiązać się z upadkiem całego systemu komunistycznego. Wynikała stąd deklaracja, że "... wszystkie zawarte przez PRL w okresie powojennym porozumienia, w jakikolwiek sposób ograniczające suwerenność Rzeczypospolitej, są z punktu widzenia woli narodu nieważne i wymuszone."

Pokojowe uregulowanie stosunków z naszymi bezpośrednimi sąsiadami stanowiło według analityków z PPN gwarancję bezpieczeństwa niepodległej Polski. Dostrzegali oni konieczność współpracy z naszymi wschodnimi sąsiadami, którym deklarowali:

"Nie jesteśmy sąsiadami Rosji. Naszymi wschodnimi sąsiadami są Ukraińcy, Białoruś i Litwa... Wyrażamy gorącą solidarność i poparcie dla dążności tych narodów do uniezależnienia się od rosyjskiej przemocy. Powinniśmy je w tych dążeniach popierać w miarę naszych własnych możliwości... Nie wysuwamy wobec naszych wschodnich sąsiadów roszczeń terytorialnych, chociaż utrata Lwowa i Wilna, miast odwiecznie związanych z kulturą polską, jest dla nas i pozostanie ogromnie bolesna".

Za szczególnie ważne Polskie Porozumienie Niepodległościowe uznało stosunki z Ukraińcami, którym poświęcono ostatnie opracowanie "Polska-Ukraina", które ukazało się z datą listopad 1981 r. Równocześnie Polskie Porozumienie Niepodległościowe żądało zagwarantowania dla Polaków zamieszkałych na  ziemiach dawnej Rzeczpospolitej równych praw i możności swobodnego zachowania języka i kultury narodowej.

W myśli geopolitycznej Polskiego Porozumienia Niepodległościowego kluczowe znaczenie odgrywała kwestia niemiecka i to nie tylko ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo i trudne doświadczenia historyczne. Ważnym zagadnieniem było to, że oficjalna propaganda PRL-owska przedstawiała Związek Sowiecki jako jedynego gwaranta granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Granica ta miała więc stanowić fundament pojałtańskiego ładu w Europie.

Problematyce niemieckiej PPN poświęciło trzy teksty: "Polska a Niemcy", "Niemcy, Polacy i inni", "O stosunkach z Niemcami raz jeszcze". Po wielu latach Zdzisław Najder następująco określił stanowisko Polskiego Porozumienia Niepodległościowego w kwestii niemieckiej:

"Polacy mogliby uznać przyszłe zjednoczenie Niemiec jako ważne tylko dla nich w sytuacji, gdy zostanie uznana granica na Odrze i Nysie Łużyckiej, przy jednoczesnej integracji Niemiec ze Wspólnotą Europejską. PPN wypowiada się za zjednoczeniem Niemiec, ale tylko pod dwoma warunkami: 1) bezwzględne uznanie naszej granicy zachodniej, 2) integracja całych Niemiec we Wspólnotę Europejską. Byliśmy ciągle straszeni Niemcami i nieustannie nam wbijano, że nasze interesy z tym państwem są sprzeczne i że gwarantem istnienia naszej niepodległości jest NRD. Myśmy zaś postawili tezę, że nie ma niepodległej Polski bez zjednoczonych Niemiec, nie ma zjednoczonych Niemiec bez niepodległej Polski".

Stanowisko PPN wobec zjednoczenia Niemiec wywołało w kraju oburzenie. Nawet większość działaczy opozycyjnych nie była wówczas gotowa do przyjęcia takiej geopolitycznej optyki.

Myśl programowa PPN zmierzyła się również z problemem trudnych relacji polsko-żydowskich. Został on poruszony głównie w opracowaniu zatytułowanym "Polacy i Żydzi". Jego autorzy określili, że w okresie PRL, po raz pierwszy w naszej historii, mieliśmy do czynienia z państwowym antysemityzmem określanym eufemistycznie jako antysyjonizm. W swojej istocie polityka władz w tym zakresie służyła interesom Związku Sowieckiego, który wciągając swojego polskiego satelitę, rozgrywał swoje imperialne interesy, by później demaskować w opinii światowej Polaków jako antysemitów. Tymczasem - jak sądzili autorzy związani z PPN - w latach siedemdziesiątych "antysemityzm w dzisiejszej Polsce jest fikcją, a jego źródła psychologiczne dawno wyschły", a "obopólne urazy przeszłości nie powinny nikomu, ani na chwilę przesłaniać moralnego obowiązku położenia kresu nienawiści".

Znacznie mniej uwagi Polskie Porozumienie Niepodległościowe poświęciło ułożeniu przyszłych wzajemnych stosunków z Rosją. Stwierdzono jedynie konieczność oparcia ich "na szczerości i ujawnieniu krzywd wyrządzonych Polsce, postawienie ich na płaszczyźnie rzeczywiście suwerennego równouprawnienia, co może w przyszłości doprowadzić do autentycznej przyjaźni między narodami Polski i Rosji, do zabliźnienia wiekowych ran".

W numerze 4 "PPN" z marca 1977 r. zatytułowanym "Tradycja niepodległościowa i jej wrogowie" podkreślano, że komunizm jest systemem narzuconym przez Związek Sowiecki. Wynikało stąd podstawowe założenie, że: "...musimy rozwijać myśl o niepodległości. Oto dlaczego nie możemy jej odsuwać na lepszą przyszłość. Bez tej myśli niepodległość, lepsza przyszłość, nie nadejdzie nigdy".

Polska myśl niepodległościowa powinna więc zawierać zarys przyszłego modelu ustrojowego i PPN taki zarys przedstawił. Jego fundamentem było założenie, że "za punkt zasadniczy uważa suwerenność narodu i jego niezbywalne prawo do decydowania o swym losie". W wolnym państwie najwyższą władzę ma sprawować naród poprzez wybranych przez siebie przedstawicieli w swobodnym, równym, tajnym, bezpośrednim i proporcjonalnym głosowaniu. Niepodległe państwo polskie w myśli twórców programu PPN miało gwarantować rzeczywistą pełnię swobód obywatelskich, w tym wolność słowa, samodzielność samorządów pracowniczych, swobodę dla niepaństwowych podmiotów gospodarczych, zapewnienie posiadania ziemi dla rolników, modernizację rolnictwa. Państwowy monopol w zakresie handlu i usług miał być zniesiony.

"Przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze powinny ograniczyć się do prowadzenia handlu na wielką skalę... Cała zaś reszta sieci handlowej i usługowej będzie działać o wiele bardziej sprawnie i dochodowo, kiedy się ją odda w ręce prywatnych właścicieli albo małych spółek samorzutnie organizowanych".

Krytykując słabe podstawy polityki ekonomicznej PRL, PPN wskazywał, że dla opozycji podstawową zasadą życia gospodarczego musi być "zasada dobra społecznego", a nie ideologiczny dogmatyzm. Program PPN, prócz swobody w działalności podmiotów niepaństwowych, podkreślał konieczność dopuszczenia "pracowników wszystkich przedsiębiorstw państwowych, a przede wszystkim zakładów produkcyjnych, do współzarządzania tymi przedsiębiorstwami". Ten ostatni postulat był mocno akcentowany przez NSZZ "Solidarność" po sierpniu 1980 r.

Polskie Porozumienie Niepodległościowe mając świadomość, że pełne odzyskanie niepodległości jest kwestią odległego czasu, wskazało obszary, w których społeczeństwo już w ówczesnych warunkach mogło podjąć działania przybliżające społeczeństwo do osiągnięcia tego nadrzędnego celu. Podstawą miała być tradycja narodowa i kształtowanie postaw patriotycznych. Zostało to opisane szczegółowo w memoriałach zatytułowanych: "Tradycja Niepodległościowa i jej wrogowie" (nr 4 i nr 20), oraz "Rachunek naszych słabości" (nr 10 i nr 28). Bardzo ważną rolę  w tworzeniu zrębów społeczeństwa obywatelskiego już w ramach państwa komunistycznego stanowiła rodzina ("Program dla polskich rodzin",  nr 15 i nr 35). Autorzy związani z PPN zwracali także uwagę na postępującą demoralizację społeczeństwa i wskazywali na konieczność walki ze społecznymi patologiami, szczególnie z pijaństwem (memoriał "Pijaństwo w Polsce)".

Doniosłą rolę na drodze do niepodległości spełniał Kościół katolicki, zarówno w sferze religijnej, jak i społecznej oraz wychowawczej, pomimo utrudnień ze strony komunistycznego państwa:  

Kościół Katolicki, który umocnił swój olbrzymi autorytet moralny oporem przeciwko okupantowi i oporem przeciw komunistycznym prześladowaniom, powinien odzyskać pełną swobodę działania i możność wykonywania wszystkich swoich funkcji. Doniosłość roli tej potężnej instytucji powinna znaleźć odbicie prawno-polityczne. Stać się to powinno w ramach całkowitej tolerancji i poszanowania dla innych wyznań i światopoglądów.

W tekstach programowych Polskiego Porozumienia Niepodległościowego wskazywano, że odzyskanie niepodległości zależy od postawy społeczeństwa, bowiem: "Jeżeli teraz 35 milionów Polaków będzie czekało na cud, może się on zdarzyć, jeżeli będzie dla niego pracować - zdarzyć się musi. Polska - powiadają autorzy - to nie PRL. To przeszłość, teraźniejszość i przyszłość narodu. To los każdego Polaka i wspólny dorobek. Polska - to Niepodległość".

Z Polskim Porozumieniem Niepodległościowym było związanych około sześćdziesięciu osób, w tym:

·         Zdzisław Najder, historyk literatury, wybitny znawca twórczości Josepha Conrada

·         Andrzej Kijowski, krytyk literacki, eseista, prozaik

·         Jan Zarański, prawnik, dziennikarz

·         Wojciech Karpiński, historyk sztuki, historyk idei

·         Jan Olszewski, adwokat

·         Jan Józef Szczepański, pisarz, eseista, scenarzysta filmowy

·         Henryk Dembiński, inżynier

Opracowania Polskiego Porozumienia Niepodległościowego, odznaczały się wysokim poziomem i dojrzałością na tle myśli politycznej pozostałych ugrupowań opozycyjnych w latach 1976-1980. Memoriały PPN wywierały istotny wpływ na inne środowiska, a większość postulatów pozostała aktualna aż do 1989 r.

Należy jednak zwrócić uwagę, że wobec szybkiego rozwoju niezależnego ruchu wydawniczego i powstawaniu coraz to nowych pism ukazujących się poza zasięgiem cenzury, znaczenie publicystyki Polskiego Porozumienia Niepodległościowego stopniowo malało. Ponadto większość osób związanych z PPN, z kilkoma wyjątkami (jak choćby Zdzisław Nader) nie zrobiło w późniejszych latach znaczącej kariery opozycyjnej.

Włodzimierz Domagalski