"Obóz" jako podziemna instytucja badawczo-wydawnicza

Pierwszą z inicjatyw "Obozu" był Instytut Europy Wschodniej, którego pomysłodawcą był pod koniec 1983 r. Jan Malicki, wówczas redaktor naczelny "Obozu". Inicjator Instytutu wspominał: "Wwymyśliłem [go], by w podziemiu prowadzić badania naukowe nad historią XIX i XX w. każdego z krajów tego obszaru, gospodarką, ruchami politycznymi. I kwestiami etnicznymi, bo uważaliśmy, że imperium rozpadnie się w wyniku eksplozji bomby narodowościowej. Chcieliśmy analizować dynamikę demograficzną wśród muzułmanów i Rosjan albo rolę religii".

Instytut Europy Wschodniej miał odwoływać się do zachodniej tradycji "rusologii" i sowietologii. Do Rady Instytutu weszli znawcy Rosji - Jerzy Kumaniecki i Bałkanów - Jerzy Chmielewski, który później był redaktorem i wydawcą podziemnego pisma "Europa", a po 1989 r. ambasadorem w Zagrzebiu oraz Stefan Rakowski. Instytut miał powołać bibliotekę, sprowadzać książki z Zachodu, gromadzić prasę oficjalną i nieoficjalną oraz dokumenty ze Wschodu, jak również prowadzić seminaria i przyznawać magisteria i doktoraty. Rozpoczęto starania o ich notyfikację przez uczelnie zachodnie.

Instytut miał być więc podziemną instytucją naukowo-analityczną. Przedsięwzięcie, jak na warunki podziemia, było niezwykle ambitne i w ówczesnych warunkach przerastało możliwości organizacyjne jego inicjatorów. Na dodatek w 1985 r. Jan Malicki został aresztowany i pomysł został na kilka lat zawieszony.

Powrócono do niego po 1989 r., kiedy środowisko "Obozu" powołało Studium Problemów Narodowościowych ZSRR i Europy Środkowo-Wschodniej, przekształcone następnie w Studium Europy Wschodniej i Azji Środkowej, funkcjonujące do dziś przy Uniwersytecie Warszawskim. W ramach Studium kontynuowane jest wydawanie "Obozu", ukazuje się również "Przegląd Wschodni" i inne periodyki, wydawane są książki o tematyce wschodniej. Kierownikiem Studium jest Jan Malicki.

Równolegle do wydawania pisma "Obóz", trwały prace nad wydawaniem książek i broszur o tematyce wschodnioeuropejskiej. Kolejne pozycje były przygotowywane do wydania przez członków redakcji i współpracowników pisma, a następnie wydawane przez różne podziemne oficyny, w tym wydawnictwa Krąg i CDN. W latach 1981-1990 w ramach tej serii wydawniczej, zatytułowanej Biblioteka "Obozu", ukazały się następujące pozycje: ·         Trzecia rewolucja. Piotrogród - Kronsztad 1921, Wyd. Krąg, Warszawa 1981,

·         Axel Bust-Bartels, Powstanie berlińskie 17 czerwca 1953 roku, Wyd. Krąg, Warszawa 1981,

·         Arkadij Szewczenko, Zerwanie z Moskwą, Wyd. CDN, Warszawa 1985,

·         Zsolt Csalog, Lajos M., lat 44, Wyd. CDN, Warszawa 1986,

·         Wojna w Afganistanie, Wyd. CDN, Warszawa 1986,

·         Abraham Szifrin, Przesłuchanie. Obozy pracy w ZRSS, Wyd. Biblioteka Obserwatora Wojennego, Kraków 1986,

·         Michał Heller, Aleksander Niekricz, Utopia u władzy. Historia ZSRR od roku 1917 do naszych czasów. T. I-III, Wyd. CDN, Warszawa 1986,

·         Ruch pokojowy w państwach komunistycznych, Wyd. WSKOS, seria ZEN, Warszawa 1987,

·         Nazywać rzeczy po imieniu. Wybór niezależnej publicystyki czeskiej i słowackiej, Wyd. CDN, Warszawa 1987,

·         Róża Czerwińska, W szczęściu byliby to ludzie dobrzy..., Wyd. PROM, Warszawa 1987, Wyd. PROFIL, Wrocław 1987,

·         Siegnfried Kogelfranz, Jak podzielono Europę, Wyd. PROFIL, Wrocław 1988,

·         Myśli o naszej Europie, Wyd. PROFIL, Wrocław 1988,

·         Borys Lewycki, Polityka i społeczeństwo na Ukrainie sowieckiej 1953-1980, Wyd. CDN, Warszawa 1988,

·         Kadaryzm bez maski, Wybór niezależnej publicystyki węgierskiej, Wyd. CDN, Warszawa 1988,

·         Menachem Begin, Białe noce, Wyd. CDN, Warszawa 1989,

·         Jiri Gruntorad, Niezależne inicjatywy w Czechosłowacji, Wyd. Solidarni, Warszawa 1989,

·         Tadeusz Andrzej Olszański, Zarys historii Ukrainy w XX wieku, Warszawa 1990.

Biuletyn Informacyjny "Obozu" ("BIO") był kolejną inicjatywą wydawniczą redakcji "Obozu" głównie Andrzeja Ananicza. Pierwszy numer ukazał się w czerwcu 1984 roku, ostatni w 1989 r. Wśród redaktorów i współpracowników "BIO" znaleźli się w różnym okresie: Andrzej Ananicz, Zofia Ananicz, Robert Bogdański, Grażyna Gołybow, Leszek Hensel, Andrzej Jarosiński, Maciej Łukasiewicz, Jan Malicki, Wojciech Maziarski, Jadwiga Sprusińska, Kazimierz Stembrowicz, Krzysztof Turlejski, Antoni Zambrowski.

Łącznie ukazało się pięćdziesiąt numerów, wydawanych w formacie A4, drukowanych techniką powielaczową lub offsetową. Każdy z nich liczył od 2 do 10 stron.

Biuletyn Informacyjny "Obozu" służył przede wszystkim jako serwis informacyjny dla prasy podziemnej i był szeroko wykorzystywany przez wiele redakcji. W latach 1988-1989 pismo było już adresowane do szerokiego grona czytelników pism niezależnych. Każdy numer zawierał rozbudowaną kronikę bieżących wydarzeń w krajach bloku sowieckiego, teksty publicystyczne, informacje o represjach, sytuacji narodowościowej, ekonomicznej i religijnej, analizy, komentarze i krótkie teksty publicystyczne.

"Zona" była kolejną inicjatywą wydawniczą redakcji "Obozu". Według wydawców: "Pismo miało rozbudzić w tamtych krajach zainteresowanie Polską i współpracą z naszą opozycją, zachęcać do aktywności, pokazać, że można działać razem, bez poważnych konsekwencji".

Każdy z numerów miał ukazywać się w różnych językach "obozu". Pierwszy ukazał się w 1981 r. z podtytułem "Nieregularny periodyk krajów obozu sowieckiego". Zawierał m.in. teksty takich autorów jak:  Zdenek Mlynař, Leszek Kołakowski, Charles Krauthammer, wywiady z Jarosławem Pełenskim, Borysem Bażanowem i Sergiejem Batowrinem, dokumenty - oświadczenie Karty 77, KSS "SOR" i "Solidarności", Posłanie Pierwszego Zjazdu Delegatów NSZZ "Solidarność" do ludzi pracy Europy Wschodniej, oświadczenie węgierskich współpracowników prasy niezależnej.

Redakcji udało się wydać polską, czeską i węgierską wersję językową. Prace nad kolejnymi wersjami zostały przerwane w trakcie przygotowywania edycji ukraińskiej. W tym momencie okazało się, że przedsięwzięcie przerasta możliwości organizacyjne redakcji, zabrakło również środków finansowych. Najważniejszy okazał się jednak brak wystarczających kontaktów zagranicznych i kanałów przerzutowych, by "Zona" mogła docierać i być kolportowana w innych państwach obozu komunistycznego, szczególnie na terenie Związku Sowieckiego.

Szybkie tempo zmian politycznych na przełomie lat 80. i 90. przyniosło powstanie kolejnych inicjatyw mających na celu nawiązanie stałej współpracy między opozycjami z różnych krajów "obozu". Pod koniec lat 80. W. Maziarski, Robert Bogdański i inni uczestniczyli w tworzeniu Wschodnioeuropejskiej Agencji Informacyjnej, której celem była wymiana informacji z działaczami opozycji w Czechosłowacji, na Węgrzech i Litwie. W. Maziarski był działaczem Solidarności Polsko-Czechosłowackiej i Polsko-Węgierskiej powołanej podczas spotkania w kościele w Podkowie Leśnej.

Pismo "Obóz" i towarzyszące mu inicjatywy stanowią ciekawy przykład funkcjonowania swoistego podziemnego "koncernu" wydawniczego, z wyraźnie zakreśloną problematyką i mającego własne aspiracje badawcze. Umiejętność stałego monitorowania problematyki wschodniej świadczyła o dojrzałości polskiej opozycji. "Obóz" jest też przykładem ukazującym proces formowania się niezależnej elity politycznej, naukowej i dziennikarskiej, która odegrała i odgrywa w dalszym ciągu znaczącą rolę w III Rzeczpospolitej.

Włodzimierz Domagalski