3 stycznia 1946 r. Ustawa o nacjonalizacji przemysłu

Nacjonalizacja przemysłu zapowiedziana została w manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 r.

W art. 1 ustawy podkreślono, że przejęcie przez państwo przedsiębiorstw odbywa się "dla planowego odbudowania gospodarki narodowej, zapewnienia Państwu suwerenności gospodarczej i podniesienia ogólnego dobrobytu".

Nacjonalizacja bez odszkodowań dotyczyła przedsiębiorstw poniemieckich oraz należących do obywateli Wolnego Miasta Gdańska oraz "osób, które zbiegły do nieprzyjaciela".

Katalog firm podlegających upaństwowieniu za odszkodowaniem obejmował art. 3 ustawy:

"Art. 3. 1. Za odszkodowaniem przejmuje Państwo na własność:

A. Przedsiębiorstwa górnicze i przemysłowe w następujących gałęziach gospodarki narodowej:

1) kopalnie oraz nadania górnicze, podlegające przepisom prawa górniczego,

2) przemysł naftowy i gazu ziemnego z kopalniami, rafineriami, gazoliniarniami i innymi zakładami przetwórczymi, gazociągami oraz przemysł paliw syntetycznych,

3) przedsiębiorstwa, służące do wytwarzania, przetwarzania, przesyłania lub rozdzielania energii elektrycznej w celu zarobkowego zbytu albo w celu zasilania publicznych środków komunikacji, korzystających z prądu silnego,

4) przedsiębiorstwa, służące do wytwarzania, przetwarzania, przesyłania lub rozdzielania gazu dla celów przemysłowych i domowych,

5) zakłady wodociągowe, obejmujące więcej, aniżeli teren jednej gminy (okręgowe zakłady wodociągowe),

6) huty żelaza oraz huty metali kolorowych,

7) przedsiębiorstwa przemysłu zbrojeniowego, lotniczego oraz materiałów wybuchowych,

8) koksownie,

9) cukrownie i rafinerie cukru,

10) gorzelnie przemysłowe, destylarnie, rafinerie spirytusu oraz fabryki wódek,

11) browary o zdolności produkcyjnej powyżej 15.000 hl. rocznie,

12) fabryki drożdży,

13) młyny zbożowe o zdolności przemiałowej powyżej 15 ton zboża na dobę, obliczonej na podstawie długości walców lub powierzchni kamieni młyńskich,

14) olejarnie o zdolności produkcyjnej powyżej 500 ton rocznie oraz wszelkie rafinerie tłuszczów jadalnych,

15) chłodnie składowe,

16) wielki i średni przemysł włókienniczy,

17) przemysł poligraficzny i drukarnie.

Rozporządzenie Rady Ministrów określi co do przedsiębiorstw, wymienionych w pkt 16 i 17, które kategorie z nich przechodzą na własność Państwa, a co do drukarń, które z nich mają być przekazane na własność organizacjom politycznym lub społecznym, stowarzyszeniom lub spółdzielniom.

B. Przedsiębiorstwa przemysłowe nie wymienione pod A, jeżeli zdolne są zatrudnić przy produkcji na jedną zmianę więcej, niż 50 pracowników.

Spod działania tego przepisu wyłącza się przedsiębiorstwa robót budowlanych oraz instalacyjnych bez względu na ilość pracowników, którą zdolne są zatrudnić. Rozporządzenie Rady Ministrów może podwyższyć dolną granicę 50-ciu pracowników w przemyśle wyrobów niepowszechnego użytku, bądź mało zmechanizowanym, bądź o charakterze pionierskim lub sezonowym.

C. 1) Przedsiębiorstwa komunikacyjne (kolei żelaznych normalnych i wąskotorowych, kolei elektrycznych, komunikacji powietrznej),

2) przedsiębiorstwa telekomunikacyjne (telefoniczne, telegraficzne, radiowe,)".

W praktyce nacjonalizowano zakłady mniejsze, nie podlegające upaństwowieniu z mocy ustawy z 3 stycznia 1946 r. (m.in. wiele cegielni, tartaków, czy młynów), co po upadku komunizmu dawało podstawę do cofnięcia decyzji administracyjnych z czasów stalinowskich, ale wymagało kosztownych postępowań cywilno-prawnych.  

Upaństwowiona gospodarka (oprócz przemysłu władze PRL przejęły także banki i handel, nacjonalizując nawet apteki oraz podjęły na modłę stalinowską próbę kolektywizacji rolnictwa), przechodząc fazy gwałtownego wzrostu i pogrążają się w kryzysach, pokazała swoją całkowitą niewydolność. Liczony w odniesieniu do poziomu życia państw kapitalistycznych dochód narodowy na obywatela PRL sięgnął w 1989 r. poziomu niższego niż w 1946 r.

Pod naciskiem państw zachodnich w latach 1948-71 Polska Ludowa zawarła tzw. umowy indemnizacyjne z 14 krajami. Na mocy tych układów PRL wypłacał odszkodowania za mienie pozostawione w Polsce i znacjonalizowane. Np. do 1980 r. rządy komunistyczne PRL-u przekazały 40 mln dolarów rządowi USA na zaspokojenie roszczeń obywateli i firm amerykańskich.

Polska pozostała jedynym spośród krajów dawnego bloku wschodniego (nie licząc ZSRR),  który po 1989 r. nie przeprowadził reprywatyzacji. Zamiast w ręce dawnych właścicieli i ich spadkobierców, znacjonalizowany po wojnie majątek państwo zbywało m.in. w drodze prywatyzacji kapitałowej. Wiele przedsiębiorstw państwowych przejęła dawna nomenklatura wywodząca się z PRL. Jednym ze skutków tak przeprowadzonej prywatyzacji był brak kapitału do rozwoju rodzimego przemysłu w III RP.

NH

Czytaj także o innych wydarzeniach:

4 stycznia 1919 r. Operetkowy zamach stanu w II RP

3 stycznia 1965 r. Powstaje zespół "Czerwone Gitary"

2 stycznia 1951 r. Powstanie przedsiębiorstwa żeglugowego Polskie Linie Oceaniczne

2 stycznia 1957 r. Decyzja o utworzeniu partyjnego tygodnika "Polityka"

1 stycznia 1944 r. Powstaje samozwańcza Krajowa Rada Narodowa

1 stycznia 1988 r. Koniec zagłuszania Radia Wolna Europa w PRL