W tej sytuacji działalność uświadamiania ludu podjął Czesław Pieniążek, wydając dwa dwutygodniki: "Wieniec Polski" i "Pszczółka". Prowadzona na łamach tych czasopism działalność publicystyczna miała wyraźne podłoże humanitarno-religijne.
Podobny profil posiadały wydawane w tym okresie tygodniki: "Chata" i "Nowiny". W zachodniej części Galicji, głównie na Śląsku Cieszyńskim, czytano na wsi "Gwiazdkę Cieszyńską".
Tytuły te przede wszystkim przyzwyczajały czytelników do lektury czasopism, jednakże ich wyraźnie klerykalny charakter kierował zainteresowania chłopskie w kierunku religii. Solidarność wsi zamykała się wówczas w walce o serwituty, częste zaś niepowodzenia ponoszone przez chłopów w sądach (na około 32 tys. spraw przegrali około 30 tys.) doprowadzały do powszechnej frustracji.
Pierwszym znaczącym działaczem ludowym był ksiądz, eks-jezuita Stanisław Stojałowski. W 1875 roku zakupił od Czesława Pieniążka za 100 zł reńskich oba jego czasopisma, "Wieniec" i "Pszczółkę". Osiadł wówczas w Kulikowie koło Lwowa, gdzie był proboszczem dochodowej parafii. Dawało mu to możliwość prowadzenia szerokiej działalności wśród chłopstwa, drobnomieszczaństwa i robotników miejskich.
Zdając sobie sprawę, że ludzie, do których zwraca się z tą agitacją, nie są wykształceni, nawoływał ich do dobywania wiedzy. Ponadto namawiał do zrzeszania się i oszczędności. W miastach - twierdził - należy zakładać stowarzyszenia przemysłowe, po wsiach zaś kółka oświaty i pracy. Wzorując się na istniejących już w Wielkopolsce kółkach rolniczych zdołał nawet wspólnie z Walerianem Podlewskim zorganizować centralę tych kółek.
Pragnąc pozyskać dla swoich idei jak najszersze gremia chłopskie zorganizował w 1877 roku masową wycieczkę do Rzymu na jubileusz 30-lecia pontyfikatu Piusa IX. Również w tym samym roku zwołał we Lwowie i Krakowie dwa wielkie wiece chłopskie. W dwa lata później (1879 roku) z inicjatywy Stojałowskiego przybyły do Krakowa tłumy chłopów na obchody ku czci św. Stanisława. W 1881 roku ponownie zorganizował wyjazd chłopski do Rzymu, tym razem jako pielgrzymkę chłopstwa galicyjskiego w ramach ogólnosłowiańskiej pielgrzymki do stolicy apostolskiej.
Największy sukces agitacyjny, jak się wydaje, odniósł Stojałowski w dwusetną rocznicę wiktorii wiedeńskiej. Wówczas to na jego wezwanie stawiło się w Krakowie około 12 tys. chłopów.
W propozycjach Stojałowskiego brakowało jeszcze wyraźnego programu, również masy chłopskie nie były dostatecznie wykształcone i uświadomione, aby realizować ambitniejsze zadania. Jednak ziemiaństwo w zbytnim uświadomieniu i zorganizowaniu chłopstwa dostrzegało duże zagrożenia dla siebie.
Mimo że jego hasłem programowym było (za Zygmuntem Krasińskim) stwierdzenie "Z szlachtą polską polski lud", uznano go za niebezpiecznego działacza, budzącego nazbyt polityczne i rewolucyjne zainteresowania wśród chłopstwa galicyjskiego, toteż coraz częściej popadał w konflikty z władzą państwową i kościelną.
Nieco później (w 1886 roku) rozpoczął działalność na wsi galicyjskiej przybyły z zaboru rosyjskiego Bolesław Wysłouch. Zaczął wydawać "Przegląd Społeczny", na łamach którego postulował likwidację "przeżytków feudalizmu" oraz formułował hasła walki o prawa polityczne dla chłopstwa w ramach istniejącego ustroju społecznego.
Kolejnym pismem adresowanym do masowego odbiorcy wiejskiego był wydawany przez Wysłoucha i jego żonę Marię dwutygodnik "Przyjaciel Ludu", ukazujący się od 1889 roku Czołowym publicystą tego czasopisma był znany już wówczas działacz ludowy Jan Stapiński.
Pisma te przyczyniły się do organizowania galicyjskiego ruchu ludowego, proponując na swoich łamach bardziej konkretne i formalne sposoby tej działalności. W "Przeglądzie Społecznym" znaleźli czytelnicy teoretyczno-programowe podstawy ruchu ludowego, z kolei na łamach "Przyjaciela Ludu" agitowano i nawoływano do walki o prawa tej grupy społecznej.
---
Źródło: "Wielka Historia Polski" Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1999
